خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی

۱- شریعت، طریقت، حقیقت

شیخ را پرسیدند از شریعت و طریقت و حقیقت [۹۳]، شیخ ما گفت: این اسامی منازلست و این منازل بشریّت را بُوَذ [۹۴]. شریعت، همه، نفی و اثبات بُوَذ بر قالب و هیکل، و طریقت، همه محور کلّی باشد و حقیقت همه حیرتست.

بوبکر صدّیقساز دنیا می‌رفت و می‌گفت: «یا هادیَ الطریق حَرتُ» [۹۵]. از حیرت حقیقت آواز می‌داد: این گفت‌ها نشانست و نشان از ‌بی‌نشان کفرست [۹۶].

﴿مُّحَمَّد رَّسُولُ ٱللَّهِۚ وَٱلَّذِینَ مَعَهُۥٓ أَشِدَّآءُ عَلَى ٱلۡكُفَّارِ رُحَمَآءُ بَیۡنَهُمۡۖ تَرَىٰهُمۡ رُكَّعٗا سُجَّدٗا یَبۡتَغُونَ فَضۡلٗا مِّنَ ٱللَّهِ وَرِضۡوَٰنٗاۖ سِیمَاهُمۡ فِی وُجُوهِهِم مِّنۡ أَثَرِ ٱلسُّجُودِۚ ذَٰلِكَ مَثَلُهُمۡ فِی ٱلتَّوۡرَىٰةِۚ وَمَثَلُهُمۡ فِی ٱلۡإِنجِیلِ كَزَرۡعٍ أَخۡرَجَ شَطۡ‍َٔهُۥ فَ‍َٔازَرَهُۥ فَٱسۡتَغۡلَظَ فَٱسۡتَوَىٰ عَلَىٰ سُوقِهِۦ یُعۡجِبُ ٱلزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ ٱلۡكُفَّارَۗ وَعَدَ ٱللَّهُ ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ مِنۡهُم مَّغۡفِرَةٗ وَأَجۡرًا عَظِیمَۢا٢٩﴾[الفتح: ۲۹] [۹۷].

[۹۳] به نظر نویسنده شریعت و طریقت و حقیقت هرسه یکی است: سه نگردد بریشم ار او را = پرنیان خوانی و حریر و پرند. (هاتف اصفهانی). [۹۴] در رسم الخطّ قرون اولیه بود را «بوذ» می‌نوشتند و می‌خواندند: آنانکه به فارسی سخن می‌رانند = در معرفی دال، ذال را نشناسند ما قبل وی ار ساکن و جز «وای» بُوَد = دال است و گرنه ذال معجم خوانند. [۹۵] ای هدایت کننده راه حیران شدم. [۹۶] أسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابن سعید / تأ لیف محمد بن منوّر بن ابی سعید بن ابی طاهر بن ابی سعید مَیهنی / به اهتمام دکتر ذبیح الله صفا. چاپ چهارم/ ۳۲۶. [۹۷] (سوره فتح/۲۹) «محمد فرستاده خدا است، و کسانی که با او هستند در برابر کافران تند و سرسخت، و نسبت به یکدیگر مهربان و دلسوزند. ایشان را در حال رکوع و سجود می‌بینی. آنان همواره فضل خدای را می‌جویند و رضای او را می‌طلبند. نشانه ایشان بر اثر سجده در پیشانی‌هایشان نمایان است. این، توصیف آنان در تورات است، و اما توصیف ایشان در انجیل چنین است که همانند کشتزاری هستند که جوانه‌های (خوشه‌های) خود را بیرون زده، و آن‌ها را نیرو داده و سخت نموده و بر ساقه‌های خویش راست ایستاده باشد، بگونه‌ای که برزگران را به شگفت می‌آورد. (مؤمنان نیز همین گونه‌اند. آنی از حرکت بازنمی‌ایستند، و همواره جوانه می‌زنند، و جوانه‌ها پرورش می‌یابند و بارور می‌شوند، و باغبانانِ بشریت را بشگفت می‌آورند. این پیشرفت و قوّت و قدرت را خدا نصیب مؤمنان می‌کند) تا کافران را به سبب آنان خشمگین کند. خداوند به کسانی از ایشان که ایمان بیاورند و کارهای شایسته بکنند آمرزش و پاداش بزرگی را وعده می‌دهد».