۲- فرهیختگان سنگر معنویت و سرزنش خویشتن
فرهیختگان سنگر معنویت و وارستگان معدن سلوک همیشه خود را سرزنش و مؤاخذه و محاسبه نمودهاند و جنگی که با نفس خویش می‌کنند «احتساب» نامند:
«وقتی أعرابی بخدمت امیرالمؤمنین عُمَرسرفت او را دید، زرد چوبه [۶۲۴]بر اندام خود مالیده و چون لَت [۶۲۵]خوردگان می‌نالید، او را آن محلّ نبود که ازو تفتیش آن حال کند، بر پسر او رفت و از آن حال، استفسار کرد، پسر عُمَر بگریست و گفت: پدر مرا رسم است که در هفته، شش روز با خلق، احتساب کند و روز هفتم با خود، وی آن روز بوده باشد که در امری از امور دین، نفس خود را کاهل یافته باشد، هم به دست خود، خود را چندان تازیانه زده است که خود را همه مجروح گردانیده است» [۶۲۶].
نبرد با نفس، کار آسانی نیست و پیکار گران عالَم نفسانی چه تلاش‌ها و زجرها کشیده تا توانسته‌اند دهنه اسب سرکش نفس را در اختیار گیرند. امروز بسیاری از روشنفکران به عمق موضوع آگاهی ندارند و بر این کار انکار می‌کنند در حالی که برای پیروزی در یک رشتۀ ورزش باید چه تمرینهای سختی انجام پذیرد و چه زجرهایی تحمّل شود. و همۀ معنویت گرایان رسته از بندهای آرزوهای نفسانی می‌گویند: پیکار با نفس امّاره به معنی، پیش گرفتن روش افراط و تفریط و رهبانیّت و گوشه گیری نیست!
[۶۲۴] زردچوبه: زرد چوبه. [۶۲۵] لت: سیلی - لت خوردگان: سیلی خوردگان. [۶۲۶] منبع مذکور/۱۰۷،۱۰۸.