خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی

۴- عالم و انسان دو موجود شگفت انگیز آفرینش

عالم و انسان دو موجود شگفت انگیز آفرینش خداوندند! انسان از نظر خلقت و صورت، عالَم صغیر و جهان، عالم کبیر است؛ صوفیان انسان را از جهت مقام و معنویت، عالم کبیر و جهان را با آن همه وسعت و گسترش، عالم صغیر می‌دانند:

«پس انسان، عالَم صغیر مُجمَل است از روی صورت، و عالَم، انسان کبیر مفصّل از روی معنی. اما از روی مرتبه، انسان عالم کبیر است، از روی درجه، عالم، انسان صغیر. از آنکه خلیفه را استعلاست بر مستخلف علیه. بیت:

ای آنکه تراست ملک اسکندر وجم
از حرص مباش در پی نیم دِرَم
عالم همه در تست و لیکن از جهل
پنداشته تو خویش را در عالم

‬‬‬‬‬‬ قالَ أمیرُ المؤمنین كرَّمَ اللهُ وَجهَهُ و رضِیَ‎عَنهُ:

دواءُک فیک وَما تَشعُرُ
وَداءُک مِنک وَما تُبصِرُ [۶۵۹]
وَتَزعَمُ أَنَّک جِرمٌ صَغیرٌ
وفیک انطَوی العالمُ الأَکبَرُ [۶۶۰]
وَأَنْتَ کِتابُ المُبینُ الّذِی
بِـأحرُفِـهِ یَظهَرُ المُضمَرُ [۶۶۱].

‬‬‬‬‬‬ در اندیشه علی، جهان برتر و عالَم معنی در قلب آدمی است. این نوع تفکّر در عرفا فراوان به نظر می‌رسد، چنانکه مولانای بلخ نیز می‌گوید:

جوهر است انسان و چرخ او را عَرَض
جمله فرع و سایه‌اند و تو غرَض

‬‬‬‬‬‬ (مثنوی)

حرکت قطره بسوی دریا، باز یافتن هویّت اصلی و اتّصال به امواج عالم معناست.

[۶۵۹] دوای تو در تو است و احساس نمی‌کنی و دردت از تو است و نمی‌بینی! [۶۶۰] و گمان می‌کنی که جِرمِ کوچکی هستی در حالیکه جهان بزرگتر در تو پیچیده است. [۶۶۱] و تو کتاب آشکاری هستی که پوشیده با حرفهایش آشکار می‌شود. منبع مذکور/۱۱۶.