مقدمه

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله، والصلاة والسلام علی رسول الله، وعلی آله وصحبه ومن والاه وبعد:

روز جمعه نزد الله تعالی از جملۀ بهترین روزهای هفته به شمار می‌رود و این روز، روز تجمع بزرگ هفته‌وار مسلمانان در سطح باشندگان شهر و قریه بخاطر ادای نماز جمعه و گوش‌دادن به خطبه است.

یکی از کارهای‌که پیامبر ج پس از هجرت انجام داد، اقامۀ جمعه بود که خطبه یکی از واجبات آن شمرده می‌شود؛ الله تعالی به اهمیت و جایگاه خطبۀ جمعه اشاره نموده فرموده است:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَوٰةِ مِن يَوۡمِ ٱلۡجُمُعَةِ فَٱسۡعَوۡاْ إِلَىٰ ذِكۡرِ ٱللَّهِ وَذَرُواْ ٱلۡبَيۡعَۚ ذَٰلِكُمۡ خَيۡرٞ لَّكُمۡ إِن كُنتُمۡ تَعۡلَمُونَ٩﴾[الجمعة: ۹].

«اى مؤمنان! چون براى نماز جمعه ندا درداده شد به‌سوى ذکر خدا بشتابید و داد و ستد را واگذارید اگر بدانید این براى شما بهتر است».

دقت و تأمل در این آیه از یکسو اهمیت و وجوب خطبۀ جمعه را میرساند، و از سوی دیگر کاربرد «ذکر الله» برای خطبه نشان می‌دهد که: خطبه باید حاوی مطالبی باشد که بایاد خدا مناسبت داشته و دربرگیرندهء مطالبی از قبیل بیان هدایت، توحید، ذکر صفات پروردگار، اصول کلی ایمان، دعوت به سوی خدا، ذکر نعمت‌های الهی؛ نعمت‌هایی که باعث محبت خداوند در قلب بندگانش می‌شود و... بوده باشد.

و همچنان از بررسی احادیث و روایات صحیح و معتبر – که شامل خطبه‌های پیامبر ج و یاران گرامی او می‌باشد- و دقت در آن روایات این حقیقت روشن می‌گردد که پیامبر ج تجمع مسلمانان را در روز جمعه و عید، فرصت مناسبی برای آگاهی مسلمانان از امور دینی، اجتماعی، سیاسی و... پنداشته، همواره متناسب بااوضاع و شرایط، خطبه و موعظه‌های مفیدی ارائه می‌نمود که شامل ابعاد مختلف دین- اعم از اعتقادی، عبادی، اخلاقی، اجتماعی و...- می‌بود و از خطبه‌های روز جمعه به عنوان یکی از شیوه‌های تبلیغ دین و احکام شرعی استفاده نموده و همواره در محراق توجه ایشان قرار داشت.

احادیث و روایات صحیح روشن می‌سازد که روش پیامبر ج و خلفای راشدین در خطبه‌های جمعه و سایر سخنرانی‌ها چگونه بود؟ موضوعات مهم مورد بحث آن چه بود؟ و روز جمعه باید چند خطبه ارائه گردد؟ و نحوهء ارائهء آن چگونه باشد؟ و...

چنانچه تعدادی از اصحاب گرامی پیامبر ج برخی از موضوعات خطبهء پیامبر ج و همچنان عادت و شیوهء دائمی ایشان را در هنگام خطبه دادن توضیح داده‌اند.

طوری‌که جابر بن سمرة س تعداد خطبه‌های پیامبر ج و موضوع خطبهء ایشان را بیان نموده فرموده است: «كَانَتْ لِلنَّبِيِّ ج خُطْبَتَانِ يَجْلِسُ بَيْنَهُمَا يَقْرَأُ الْقُرْآنَ، وَيُذَكِّرُ النَّاسَ» [۱]. «همواره پیامبر جدو خطبه ایراد می‌فرمود و در وسط آن دو خطبه توقف و نشست کوتاهی میکرد، و در خطبه‌هایش آیاتی از قرآن را قرائت میکرد و مردم را تذکیر می‌داد. اما نماز و خطبه اش بسیار طولانی نبوده بلکه متوسط و در میانه بود».

عبد الله بن عمر بنحوهء خطابهء پیامبر ج را به شکل دقیقتر بیان کرده می‌گوید: «كَانَ النَّبِىُّ صيَخْطُبُ خُطْبَتَيْنِ كَانَ يَجْلِسُ إِذَا صَعِدَ الْمِنْبَرَ حَتَّى يَفْرُغَ - أُرَاهُ قَالَ الْمُؤَذِّنُ - ثُمَّ يَقُومُ فَيَخْطُبُ ثُمَّ يَجْلِسُ فَلاَ يَتَكَلَّمُ ثُمَّ يَقُومُ فَيَخْطُبُ» [۲]. «پیامبر جدو خطبه را طوری ایراد می‌فرمود که بعد از بر آمدن بر منبر تا زمان فراغت مؤذن از اذان بر بالای منبر می‌نشست سپس ایستاده شده خطبه اش را ایراد می‌کرد، باز بار دیگر می‌نشست ولی حرف نمی‌زد، سپس ایستاده شده خطبۀ دومی را ایراد می‌فرمود».

اهمیت خطبه و فرضیت استماع آن و توجه زاید الوصف پیامبر ج و یاران گرامی وی به آن و اهداف موجود در خطبه ایجاب می‌کند که باید خطبه‌ها و بیانیه‌ها شامل تمام موضوعات مهم دینی و اجتماعی و مقاصد عمدهء شریعت اسلامی بوده و از طرف دیگر مستند و مدلل و برگرفته از قرآن کریم و احادیث صحیح و ثابت از پیامبر ج باشد تا مسلمانان بتوانند از این درس هفته وار بشکل صحیح و درست مستفید گردند.

ولی با کمال تأسف باید گفت که: وضع خطبه‌ها و موعظه‌ها که از طرف خطبای مسلمانان در روز‌های جمعه، عیدین و دیگر مناسبت‌ها در جامعه‌های اسلامی ارائه می‌گردد نهایت تأسف آور است؛ زیرا برخی از این‌ها به موضوع اهمیت خطبه توجه نکرده، بدون آمادگی قبلی مسایل مختلفی را بصورت پراگنده طوری ارائه می‌نمایند که نه خود و نه دیگران از آن بهره‌مند می‌گردد.

وتعداد زیادی از سخنوران و خطیبان - حتی افرادیکه از نظر علمی و دینی پیشوا و مرجع فتوا شمرده می‌شوند- در نتیجۀ بی اعتنایی به موضوعات خطبه و عدم آگاهی از اهداف آن و یا در نتیجۀ نداشتن منابع و مراجع موثق، در خطبه‌ها و سخنرانی‌های خود با کمال جرأت حدیث‌های موضوعی و جعلی- که حدیث شمردن آن بزر‌گترین گناه است- و بسا اوقات به حدیث‌های ضعیف – که حد اقل در وجود احادیث صحیح و حسن- نیازی به آن دیده نمی‌شود، استدلال نموده، احکام و مسایل را بر آن مترتب می‌سازند.

و جمعی از سخنوران و خطیبان مسجد موعظه و سخنان خود را با سخنان ضعیف و بی دلیل و یامطالب تکراری رونق داده و گاهی هم به فتوا دادن‌های غیر مسؤولانه می‌پردازند.

و برخی از این خطیبان داستان‌های بی‌اساس و مبالغه ‌آمیز را در خطبه‌های خویش ارائه می‌دارند که در نتیجۀ آن نه تنها مسلمانان از درک و آموختن مسایل بسیار ضروری و ابتدایی دین خود تاهنوز آگاهی ندارند، بلکه سبب انتشار بسیاری از خرافات و احادیث موضوع در جهان اسلام همین خطبه‌های غیر مسؤولانه بوده است.

باتوجه به آنچه که در مورد اهمیت خطبه تذکر به عمل آمد و با در نظر داشت وضع اسف بار بسیاری از سخنوران و خطبای مسلمانان و عدم دسترسی اکثریت خطبای کشور ما به مراجع و منابع ضروری و بنابر تقاضا و خواهش برخی از دوستان مخلص و برادر آن با احساس، خواستیم تا پیرامون برخی موضوعات مهم دینی که شامل مسایل اعتقادی، اجتماعی، علمی و اخلاقی می‌گردد موضوعاتی را با استناد به آیات قرآنی و احادیث صحیح نبوی، اقوال و گفتار علما البته باشیوهء بسیار سلیس و روان تهیه نموده، زیر عنوان:«خطبه‌های جمعه» در دست رس خطبای محترم کشور و سایر علاقمندان قرار دهیم تا بدینوسیله توانسته باشیم از یکطرف در تبلیغ و توضیح مسایل مهم دینی سهم گرفته و از طرف دیگر در رفع مشکل خطبا از این ناحیه کمک نماییم.

والحمد لله أولا وآخرا، وصلی الله وسلم علی سیدنا محمد وآله وأصحابه أجمعین.

تهیه کنندگان:

دوکتور عبد الباری «حمیدی» و دوکتور عبد القدوس «راجی»

***[۱.] صحیح مسلم. [۲] سنن ابو داود با سند صحیح. (۱/۲۸۶).