الف- آیات قرآنى:
در مورد حجاب چهار آیات وارد شده که سه آیات آن ناظر به وجوب حجاب زنان در برابر بیگانگان است که هر یک آن به عنوان آیت حجاب یاد می‌گردد، و آیۀ چهارم اشاره به موردى دارد که از قانون حجاب مستثنى است.
۱- ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِيُّ قُل لِّأَزۡوَٰجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَآءِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ يُدۡنِينَ عَلَيۡهِنَّ مِن جَلَٰبِيبِهِنَّۚ ذَٰلِكَ أَدۡنَىٰٓ أَن يُعۡرَفۡنَ فَلَا يُؤۡذَيۡنَۗ وَكَانَ ٱللَّهُ غَفُورٗا رَّحِيمٗا٥٩﴾[الأحزاب: ۵۹].
«اى بیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مسلمان بگو که: روسرى‌هاى خود را بر خود فرو افگنند این کار براى اینکه شناخته شوند، و مورد اذیت قرار نگیرند، بهتر است، الله همواره آمرزنده و مهربان است».
الله متعال در این آیه زنان مسلمان را بخاطر حمایت و عفت آن‌ها به حجاب مکلف نموده فرمان داده که هنگام بیرون‌رفتن بدن‌هاى خود را با جلباب بپوشانند.
علامه مودودى در کتاب «حجاب» می‌گوید: «این آیه فقط در بارۀ پوشش چهره نازل شده، و «جلابیب» که جمع جلباب است عبارت از لباس فراخ یا چادر یا نقاب می‌باشد. و «یدنین» به معنى انداختن آن.
پس معنى تحت اللفظى آیه چنین می‌شود که روى و بدن‌شان را با چادر‌ها بپوشانند، و به این ترتیب فقط براى رفع ضرورت بیرون آیند» [۱۷۶].
و همچنان از روایت‌های صحیح که در تفسیر این آیه نقل و ثابت شده، دانسته می‌شود که این آیه در بارۀ پوشش چهرۀ زن نازل شده است، و زنان عصر مبارک پیامبر ج بعد از نزول این آیه چهره‌هاى خود را با چادر، نقاب و...می‌پوشاندند، و روى برهنه بیرون نمى‌رفتند.
۱- عن أم سلمة- زوج النبي ج - قالت: «لـما نزلت هذه الآيه: ﴿يُدۡنِينَ عَلَيۡهِنَّ مِن جَلَٰبِيبِهِنَّ﴾خرج نساء الأنصار كأن على رؤوسهن الغربان من السكنية، وعليهن كسية سود» [۱۷۷]. «از ام سلمه یک تن از همسران پیامبر ج روایت شده که گفت: هنگامی‌که آیۀ حجاب نازل شد، زنان انصار بیرون آمدند، و چنان روى خود را با قسمت اضافى جامه‌های‌شان پوشانده بودند که گویا زاغ سیاه بر سر‌شان نشته است».
اگر حجاب شرعى شامل صورت نمى‌بود، ام سلمه زنان انصار را بدین گونه وصف نمیکرد.
۲- «عن على بن أبی طلحة عن ابن عباس قوله: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِيُّ قُل لِّأَزۡوَٰجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَآءِ...﴾قال:أمرالله نساء الـمؤمنين إذاخرجن من بيوتهن في حاجة أن يغطين وجوههن من فوق رؤوسهن بالجلابيب، ويبدين عيناواحدة» [۱۷۸].«علی بن ابی طلحه در تفسیر آیۀ فوق از ابن عباس با سند حسن نقل کرده که او فرمود: الله به زنان مسلمان دستور داد که آن‌ها براى رفع ضرورتى از خانه‌هاى‌شان بیرون می‌روند، باید چهره‌هاى خود را با چادر‌هاى بزرگ خود بپوشانند، و تنها یک چشم خود را آشکار نمایند».
۳- «عن ابن سبرين قال: سألت عبيدة عن قوله: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِيُّ قُل لِّأَزۡوَٰجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَآءِ...﴾قال: فقال بثوبه، فغطى رأسه ووجهه،وأبرز ثو به عن أحدى عينه» [۱۷۹]. «ابن سیرین در مورد تفسیر این آیه و کیفیت حجاب از عبیده پرسید، عبیده برای وی حجاب را عملا چنین نشان داد که تمام سر و چهره را پوشاند، و تنها یک چشم خود را از چادر خود بیرون نمود».
این آثار- که همه از لحاظ سند صحیح یا حسن است- [۱۸۰]از یک سو بیانگر کیفیت حجاب اسلامى، و واقعیت حال زنان مسلمان در عصر نبوت بعد از نزول این آیه بوده، و از سوى دیگر معناى حقیقى و مصداق واقعى آیۀ حجاب را توضیح می‌دهد که پس از این تفسیر دیگر هیچ جاى شک و تردید نمى‌ماند که حجاب شرعى شامل صورت و چهرۀ زن نیز است.
آیۀ جلباب از دیدگاه مفسران:
۱- امام ابن جریر رئیس مفسرین در تفسیر این آیه می‌گوید:
«یقول تعالى ذکره لنبیه محمد ج: یا أیها النبی قل لأزواجك وبناتك ونساء الـمؤمنین لایتشبهن بالإماء في لباسهن، اذاهن خرجن من بیوتهن لحاجتهن فکشفن شعورهن ووجوهن، ولکن لیدنین علیهن من جلابیبهن....» [۱۸۱].
جملۀ اخیر ابن جریر: «باید زنان آزاد مانند کنیران نباشند، و هنگام برآمدن از خانه موی و چهره‌های خود را بپوشانند...».
این عبارت با کمال صراحت میرساند که حجاب شرعى شامل پوشاندن روى زن نیز است.
۲- ابوبکر جصاص مفسر و فقیه حنفى در احکام القرآن پوشاندن چهره را از این آیه استخراج نموده می‌فرماید: «في هذه الآية دلالة أن الـمرأة الشابة مأمورة بستر وجهها على الأجنبيين، وإظهار الستر والعفاف عندالخروج لئلايطمع أهل الريب فيهن» [۱۸۲]. «از این آیه استفاده می‌شود که زن جوان مکلف به پوشاندن چهرۀ خود در برابر بیگانگان است..».
۳- الکیا هراسى فقیه و مفسر شافعى کلمۀ جلباب را تشریح نموده و از آن بر وجوب پوشاندن چهرۀ زن استدلال کرده مى‌گوید:
«الجلباب هوالرداء، فأمرهن بتغطية وجوههن ورؤسهن، ولم يوجب ذلك على الإماء» [۱۸۳].«جلباب عبارت از چادر و روپوش زن است، خداوند زنان را به پوشاندن چهره و سران‌شان دستور داد».
و همچنان علامه زمخشرى، امام بغوى، امام قرطبى امام نسفى و....این آیه را دلیل بر وجوب ستر چهرۀ زن قرار داده‌اند [۱۸۴].
و در این مورد علامه مودودى می‌گوید:
«از تمام اقوال مذکور چنین فهمیده می‌شود که از عصر پر برکت اصحاب کرام تا قرن هشتم هجرى تمام علما مفهوم این آیه را به یک چیز حمل کرده‌اند، و آن مفهومی است که ما از روى کلمات، آن را برگزیدیم، و بعد از آن اگر به احادیث نبوى و اخبار مراجعه کنیم چنین نتیجه می‌گیریم که زنان بعد از نزول این آیه در زمان خود محمد ج از چادر یا نقاب یا پرده استفاده میکردند، و روى برهنه بیرون نمى‌آمدند» [۱۸۵].
۲- ﴿وَقُل لِّلۡمُؤۡمِنَٰتِ يَغۡضُضۡنَ مِنۡ أَبۡصَٰرِهِنَّ وَيَحۡفَظۡنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبۡدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنۡهَا﴾[النور: ۳۱].
«بگو به زنان مؤمنه! چشمان خود را از نامحرمان فرو گیرند (و چشم‌چرانی نکنند) و عورت‌های خویش را مصون دارند، و زینت خویش را نمایان نسازند».
الله متعال در این آیه ظاهر‌کردن زینت را براى بیگانگان (نامحرم) حرام قرار داده، و با آوردن ﴿إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنۡهَا﴾یک استثناى براى آن قایل می‌شود.
منظور از زینت ظاهر در این آیه چیست؟
طبق روایت صحیح از عبدالله بن مسعود س، ابراهیم نخعى و حسن بصرى مراد از «زینت ظاهر» لباسى است که زن توسط آن زینت باطنى‌اش را می‌پوشاند، مانند چادر، نقاب و... که بدون ارادۀ شخصى ظاهر می‌شود [۱۸۶].
و این تفسیر هم با ظاهر لفظ و هم باحکمت حجاب سازگار است، زیرا صورت زن اصل زینت و مصدر جمال و فتنه است، و هیچگاه این استثنا آن را در برنمى‌گیرد.
و همچنان دقت در این جمله: ﴿إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنۡهَا﴾نیز نشان می‌دهد که الله براى زن ظاهر‌ساختن زینتی را اجازه داده است که بدون قصد و اراده‌اش نمایان شود، و مصداق آن همان لباس ظاهرى است که زینت کسبى محسوب می‌شود، نه زینت طبیعى و خلقی زن، چرا که اگر هدف از این جمله آشکار‌نمودن برخى از اعضاى زن با قصد و اراده می‌بود، باید چنین تعبیرمیشد: ﴿إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنۡهَا﴾.
علاوه برگذشته، ریشۀ اصلى این کلمه "زینت" در قرآنکریم و زبان عربى به زینت‌هاى کسبى‌که خارج از حقیقت یک چیز بوده باشد، از قبیل لباس، زیورات وغیره اطلاق مى‌گردد، نه چیزهاى طبیعى و خلقى، به آیه‌هاى زیر دقت نمائید:
﴿يَٰبَنِيٓ ءَادَمَ خُذُواْ زِينَتَكُمۡ عِندَ كُلِّ مَسۡجِدٖ﴾[الأعراف: ۳۱].
«منظور از زینت در این آیه لباس است».
﴿إِنَّا جَعَلۡنَا مَا عَلَى ٱلۡأَرۡضِ زِينَةٗ لَّهَا﴾[الکهف: ۷].
«در این آیه برخى از نباتات به عنوان زینت زمین تعبیر گردیده که جز از زمین نیست».
﴿إِنَّا زَيَّنَّا ٱلسَّمَآءَ ٱلدُّنۡيَا بِزِينَةٍ ٱلۡكَوَاكِبِ٦﴾[الصافات: ۶].
«ستاره‌ها زینت آسمان است، ولى بخشی از آسمان شمرده نمی‌شود».
ایراد:
در این مورد به روایتی از مفسر قرآن عبدالله بن عباس برمی‌خوریم که او منظور از زینت ظاهر در این جمله ﴿إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنۡهَا﴾صورت و هردو دست زن را گرفته، و این دو عضو را از حکم حجاب مستثنى نموده است [۱۸۷].
تبیین موضوع:
از عبدالله بن عباس بدر تفسیر این جمله دو گونه روایت نقل است:
الف- بطور اجمال و مطلق با چنین لفظى: «إلا الوجه والکفین». و یا شبیه این لفظ.
مفهوم این روایات اجمالى را باید مطابق روایات تفصیلى عبدالله بن عباس که قبلا در تفسیر آیۀ ۵۹ احزاب گذشت، و در فقرۀ بعدى نیز خواهد آمد، باید تفسیر نمود.
افزون بر آن تمام طرق روایاتی‌که به عبدالله بن عباس منسوب شده، و در آن صورت و هردو کف را از حکم حجاب مستثنا نموده، از نظر سند ضعیف، و قابل استدلال نیست [۱۸۸].
نه تنها روایت عبدالله بن عباس در این موضوع، بلکه تمام روایات و احادیثی‌که به صورت صریح صورت و هردو کف زن را از حکم حجاب مستثنا نموده، ضعیف است [۱۸۹].
[۱۷۶] حجاب مودودی ترجمهء شهرانی ص ۲۴۹ [۱۷۷.] تفسیر عبدالرزاق ج۲ ص۱۰۱. [۱۷۸] تفسیر ابن جریر ج۲۱: ص ۲۲۴ با ستد حسن. [۱۷۹] همان مأخذ با ستد صحیح. [۱۸۰] موسوعة التفسیر الصحیح از حکمت بشیر ج۴ ص ۱۴۳- ۱۴۴. [۱۸۱] تفسیر ابن جریر ج۲۲ ص۲۲۴. [۱۸۲] احکام القرآن ج ص ۲۴۹. [۱۸۳] احکام القرآن ج۴ ص۳۵۴. [۱۸۴] تفسیر کشاف ج۳ ص۲۷۴، تفسیر معالم التنزیل ج۵ ص ۲۲۷، تفسیر مفاتیح الغیب ج ۱۵: ۲۴۳- ۲۴۴، مدارک التنزیل ج۳ ص ۷۹. [۱۸۵] حجاب ص ۲۴۹. [۱۸۶] تفسیر طبری ج۱۸ ص ۱۱۹، موسوعة التفسیر الصحیح ج۳ ص ۴۶۳- ۴۶۴. [۱۸۷] تفسیر طبری ج۱۸ ص ۱۱۹. [۱۸۸] عودة الحجاب ج۱ ۲۶۴- ۲۶۶. [۱۸۹] همان مأخذ.