خطبه های جمعه

اهمیت و فضیلت دعا:

آیات کریمۀ فوق به اهمیت و فضیلت دعا و نیایش ارتباط دارد، طوری‌که الله متعال در آیۀ اولی آن بندگانش را که به ربوبیت وی عقیده و باور دارند مأمور ساخته است تا به عبادت وی تن داده، تمام حوائج و ضروریات خویش را از او بخواهند، زیرا تنها او است که به فریاد بندگانش رسیده و دعا‌های ایشان را اجابت می‌نماید، و در مقابل آنانی را که از عبادت و نیایش در برابر وی امتناع می‌ورزند مستکبر خوانده، و در قیامت مستحق آتش دوزخ قرار داده است.

و در آیت دوم بعد از اینکه الله تعالی خود را به بندگانش بسیار نزدیک معرفی نمود شروطی را برای اجابت و پذیرفتن دعا‌های بندگانش تعیین کرده است، و آن شرط‌ها عبارت‌اند از:

۱- اخلاص در دعا که در کلمۀ (إذا دعان) به آن اشاره شده است، و معنای اخلاص همانا پرهیز نمودن از هرنوع شرک است که انسان در دعا و سایر عبادات کسی دیگری را با الله تعالی شریک نداند، و به عبارت دیگر انسان هرچه می‌خواهد تنها از الله متعال باید بخواهد، زیرا بر اساس این آیۀ کریمه: ﴿وَإِن يَمۡسَسۡكَ ٱللَّهُ بِضُرّٖ فَلَا كَاشِفَ لَهُۥٓ إِلَّا هُوَۖ و آن يُرِدۡكَ بِخَيۡرٖ فَلَا رَآدَّ لِفَضۡلِهِۦۚ يُصِيبُ بِهِۦ مَن يَشَآءُ مِنۡ عِبَادِهِۦۚ وَهُوَ ٱلۡغَفُورُ ٱلرَّحِيمُ١٠٧﴾[یونس: ۱۰۷] . «و اگر خدا به تو زیانى برساند آن را برطرف‏کننده‏اى جز او نیست و اگر براى تو خیرى بخواهد بخشش او را رد‌کننده‏اى نیست آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد مى‏رساند و او آمرزنده مهربان است».

رسانندۀ هر نوع نفع و فائده و دور‌کنندۀ ضرر و مصیبت، تنها الله متعال است و بس.

۲- پذیرفتن تمام احکام و دساتیر الله متعال که در جملۀ ﴿فَلۡيَسۡتَجِيبُواْ لِي﴾به آن تصریح شده است.

۳- یقین و باور نمودن بر اینکه الله تعالی خواسته‌های بندگانش را اجابت می‌نماید طوری‌که در جملۀ ﴿وَلۡيُؤۡمِنُواْ﴾به آن اشاره شده است.

پس با توجه به دو آیت فوق این حقیقت واضح و روشن می‌گردد که دعا و نیایش از بزرگترین انواع عبادت بشمار می‌رود، عظمت و بزرگی دعا را از اینجا می‌توان درک کرد که روح و روان تمام عبادات که عاجزی و فروتنی است در آن بشکل بسیار واضح و روشن موجود می‌باشد، و به همین علت دعا و نیایش از بهترین انواع عبادات محسوب می‌گردد.

در ارتباط اهمیت و فضیلت دعا علاوه بر آیات فوق، آیات و روایات متعدد دیگری وجود دارد که طی نکات ذیل بیان می‌گرددد:

۱- روی آوردن به دعا یکی از خصلت‌های خوب پیامبر آن بوده، و آنها بسبب آن از طرف خداوند مورد تعریف و ستایش قرار گرفتند، چنانچه الله متعال در مورد ایشان فرموده است: ﴿إِنَّهُمۡ كَانُواْ يُسَٰرِعُونَ فِي ٱلۡخَيۡرَٰتِ وَيَدۡعُونَنَا رَغَبٗا وَرَهَبٗاۖ وَكَانُواْ لَنَا خَٰشِعِين٠﴾[الأنبیاء: ۹۰]. «آنان در کار‌هاى نیک شتاب مى‏نمودند و ما را از روى رغبت و بیم مى‏خواندند و در برابر ما فروتن بودند».

در آیۀ فوق خداوند متعال پیامبر آنش را توسط داشتن سه صفت مورد مدح و ستایش قرار داده است، و آن اوصاف سه‌گانه عبارت‌اند از: مسارعت در کار‌های خیر و نیک، دعای مبنی بر خوف و رغبت، خشوع و فروتنی در برابر پروردگار.

اوصاف سه‌گانۀ فوق نه تنها سبب مدح و ستایش پیامبر آن بوده بلکه سبب غالب‌شدن ایشان بر دشمنان و فرود آمدن نصرت پروردگار هم همین سه اوصاف بوده است، زیرا هرگاه غیر از این سه اوصاف، اوصاف مهم دیگری می‌بود خداوند متعال در مدح ایشان از آن اوصاف یاد‌آور می‌شد.

۲- دعا و نیایش و عرضه نمودن تمام حوائج و ضرورت‌ها به خداوند متعال سنت انبیا و پیامبر آن، عادت نیک و شایستۀ اولیا و صالحین، وظیفۀ مؤمنان متواضع و واقعی بوده است، طوری‌که الله متعال فرموده است: ﴿أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ يَدۡعُونَ يَبۡتَغُونَ إِلَىٰ رَبِّهِمُ ٱلۡوَسِيلَةَ أَيُّهُمۡ أَقۡرَبُ وَيَرۡجُونَ رَحۡمَتَهُۥ وَيَخَافُونَ عَذَابَهُۥ﴾[الإسراء: ۵۷].. «آن کسانى را که ایشان مى‏خوانند [خود] به سوى پروردگار‌شان تقرب مى‏جویند [تا بدانند] کدام یک از آن‌ها [به او] نزدیکترند و به رحمت وى امیدوارند و از عذابش مى‏ترسند».

و نیز فرموده است: ﴿إِنَّمَا يُؤۡمِنُ بِ‍َٔايَٰتِنَا ٱلَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُواْ بِهَا خَرُّواْۤ سُجَّدٗاۤ وَسَبَّحُواْ بِحَمۡدِ رَبِّهِمۡ وَهُمۡ لَا يَسۡتَكۡبِرُونَ۩١٥ تَتَجَافَىٰ جُنُوبُهُمۡ عَنِ ٱلۡمَضَاجِعِ يَدۡعُونَ رَبَّهُمۡ خَوۡفٗا وَطَمَعٗا وَمِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ يُنفِقُونَ١٦﴾[السجدة: ۱۵-۱۶]. «تنها کسانى به آیات ما مى‏گروند که چون آن [آیات] را به ایشان یادآورى کنند سجده‏کنان به روى درمى‏افتند و به ستایش پروردگار‌شان تسبیح مى‏گویند و آنان بزرگى نمى‏فروشند. پهلو‌های‌شان از خوابگاه‌ها جدا مى‏گردد [و] پروردگار‌شان را از روى بیم و طمع مى‏خوانند و از آنچه روزی‌شان داده‏ایم انفاق مى‏کنند».

و در ارتباط اینکه دعا یکی از اوصاف برجستۀ بنده‌های خاص خداوند است فرموده است:

﴿وَٱلَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبۡ لَنَا مِنۡ أَزۡوَٰجِنَا وَذُرِّيَّٰتِنَا قُرَّةَ أَعۡيُنٖ وَٱجۡعَلۡنَا لِلۡمُتَّقِينَ إِمَامًا٧٤﴾[الفرقان: ۷۴]. «و کسانى‏اند که مى‏گویند پروردگارا به ما از همسران و فرزندانمان آن ده که مایه روشنى چشمان [ما] باشد و ما را پیشواى پرهیزگاران گردان».

۳ – دعا و نیایش را الله تعالی دین معرفی نموده فرموده است:

﴿فَٱدۡعُوهُ مُخۡلِصِينَ لَهُ ٱلدِّينَ﴾[غافر: ۶۵]. «و در حالى‌که دین خود را براى او خالص گردانیده‏اید وى را بخوانید».

۴ – پیامبر ج دعا را نزد خداوند نسبت به هرچیز دیگر با ارزش‌تر قرار داده، فرموده است: «لَيْسَ شَيْءٌ أَكْرَمَ عَلَى اللَّهِ مِنَ الدُّعَاءِ» [۱۲۸]. «هیچ چیزی نزد خداوند به اندازۀ دعا با ارزش‌تر نیست».

و علت با ارزش‌بودن دعا نسبت به هرچیز دیگر این است که در برخی روایات آن مغز و هستۀ اصلی عبادت خوانده شده است..

۵ – الله متعال در آیات متعدد بندگانش را به دعاء امر و توصیه نموده است، چنانچه الله تعالی فرموده است: ﴿وَسۡ‍َٔلُواْ ٱللَّهَ مِن فَضۡلِهِۦٓ﴾[النساء: ۳۲]. «از فضل خدا درخواست کنید».

و نیز فرموده است: ﴿وَقَالَ رَبُّكُمُ ٱدۡعُونِيٓ أَسۡتَجِبۡ لَكُمۡ﴾[غافر: ۶۰].. «و پروردگار‌تان فرمود مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم».

و نیز فرموده است: ﴿فَٱدۡعُواْ ٱللَّهَ مُخۡلِصِينَ لَهُ ٱلدِّينَ وَلَوۡ كَرِهَ ٱلۡكَٰفِرُونَ١٤﴾[غافر: ۱۴]. «پس خدا را پاکدلانه فرا خوانید هر چند ناباو ران را ناخوش افتد».

و نیز فرموده است: ﴿ٱدۡعُواْ رَبَّكُمۡ تَضَرُّعٗا وَخُفۡيَةًۚ إِنَّهُۥ لَا يُحِبُّ ٱلۡمُعۡتَدِينَ٥٥﴾[الأعراف: ۵۵] إلى قوله تعالى: ﴿وَٱدۡعُوهُ خَوۡفٗا وَطَمَعًا﴾.. «پروردگار خود را به زارى و نهانى بخوانید که او از حد‌گذرندگان را دوست نمى‏دارد».

و رسول الله ج فرمودند: «مَنْ لَمْ يَسْأَلِ اللَّهَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ» [۱۲۹]. «هر که از پروردگارش سوال و طلب نکند پروردگارش بر وی غضب می‌کند».

۶- اهل بهشت و کسانی‌که جنت را نصیب شدند دعا را علت نجات خود قرار دادند چنانچه الله تعالی از ایشان حکایت نموده فرموده است: ﴿فَمَنَّ ٱللَّهُ عَلَيۡنَا وَوَقَىٰنَا عَذَابَ ٱلسَّمُومِ٢٧ إِنَّا كُنَّا مِن قَبۡلُ نَدۡعُوهُۖ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلۡبَرُّ ٱلرَّحِيمُ٢٨﴾[الطور: ۲۷-۲۸].. «پس خدا بر ما منت نهاد و ما را از عذاب گرم [مرگبار] حفظ کرد ما از دیرباز او را مى‏خواندیم که او همان نیکوکار مهربان است».

۷- پیامبر ج دعا را عبادت محض و خالص قرار داده، فرموده است:

«الدُّعَاءُ هُوَ الْعِبَادَةُ، قال ربكم: ﴿ٱدۡعُونِيٓ أَسۡتَجِبۡ لَكُمۡ﴾[غافر: ۶۰]». «دعا محض عبادت است، و پروردگار‌تان در برابر آن وعدۀ اجابت را نموده، فرموده است: مرا بخوانید، زیرا من هستم که دعای شما را اجابت می‌کنم».

و در یک حدیث دیگر فرمودند: «إِنَّ رَبَّكُمْ تَبَارَكَ وَتَعَالَى حَيِيٌّ كَرِيمٌ، يَسْتَحْيِي مِنْ عَبْدِهِ إِذَا رَفَعَ يَدَيْهِ إِلَيْهِ، أَنْ يَرُدَّهُمَا صِفْرًا» [۱۳۰]. «پروردگار شما بسیار حیاناک و سخی است، حیایش می‌آید از اینکه دست بنده‌اش را زمانیکه بطرف وی دراز کند، خالی برگرداند».

۸- دعا را پیامبر ج خیر محض معرفی نموده، فرموده است: «مَا مِنْ مُسْلِمٍ يَدْعُو بِدَعْوَةٍ لَيْسَ فِيهَا إِثْمٌ، وَلَا قَطِيعَةُ رَحِمٍ، إِلَّا أَعْطَاهُ اللهُ بِهَا إِحْدَى ثَلَاثٍ: إِمَّا أَنْ تُعَجَّلَ لَهُ دَعْوَتُهُ، وَإِمَّا أَنْيَدَّخِرَهَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ، وَإِمَّا أَنْ يَصْرِفَ عَنْهُ مِنَ السُّوءِ مِثْلَهَا " قَالُوا: إِذًا نُكْثِرُ، قَالَ: اللهُ أَكْثَرُ» [۱۳۱]. «نیست هیچ مسلمانی‌که از الله تعالی چیزی را بخواند که در آن گناه و یا موجب قطع صلۀ رحم نباشد مگر اینکه الله تعالی در برابر آن خواسته‌اش یکی از سه چیز را عطا می‌کند: اول اینکه همان خواسته‌اش را زود برایش می‌دهد، و یا اینکه آن دعا را در آخرت برایش ذخیره می‌کند، و یا اینکه مانند همان بدی، بدی و یا مصیبتی را از او دور می‌نماید».

حافظ ابن حجر عسقلانی می‌گوید: دعای هر دعا کننده پذیرفته می‌شود البته شیوۀ اجابت تفاوت دارد، طوری‌که گاهی عین خواستۀ انسان را برایش داده می‌شود، و گاهی عوض آن را در دنیا و یا آخرت برایش داده می‌شود.

۹- پیامبر ج دعا را نه تنها عبادت محض و خیر محض قرار دادند بلکه آن را بهترین عبادت نیز قرار داده فرمودند: «أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ هُوَ الدُّعَاءُ» [۱۳۲].

۱۰- الله متعال به پیامبرش توصیه نموده است تا صحبت و هم‌نشینی اهل دعا را ترک ننموده سعی نماید تا بیشتر وقت خود را با ایشان سپری نماید، طوری‌که فرموده است: ﴿وَٱصۡبِرۡ نَفۡسَكَ مَعَ ٱلَّذِينَ يَدۡعُونَ رَبَّهُم بِٱلۡغَدَوٰةِ وَٱلۡعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجۡهَهُۥۖ وَلَا تَعۡدُ عَيۡنَاكَ عَنۡهُمۡ تُرِيدُ زِينَةَ ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَاۖ وَلَا تُطِعۡ مَنۡ أَغۡفَلۡنَا قَلۡبَهُۥ عَن ذِكۡرِنَا وَٱتَّبَعَ هَوَىٰهُ وَكَانَ أَمۡرُهُۥ فُرُطٗا٢٨﴾[الکهف: ۲۸]. «با کسانى که پروردگار‌شان را صبح و شام مى‏خوانند [و] خشنودى او را مى‏خواهند شکیبایى پیشه کن و دو دیده‏ات را از آنان بر مگیر که زیور زندگى دنیا را بخواهى و از آن کس که قلبش را از یاد خود غافل ساخته‏ایم و از هوس خود پیروى کرده و [اساس] کارش بر زیاده‏روى است اطاعت مکن».

۱۱- همچنان الله تعالی پیامبرش را از رسانیدن هر نوع اذیت به اهل دعا منع نموده فرموده است: ﴿وَلَا تَطۡرُدِ ٱلَّذِينَ يَدۡعُونَ رَبَّهُم بِٱلۡغَدَوٰةِ وَٱلۡعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجۡهَهُۥۖ مَا عَلَيۡكَ مِنۡ حِسَابِهِم مِّن شَيۡءٖ وَمَا مِنۡ حِسَابِكَ عَلَيۡهِم مِّن شَيۡءٖ فَتَطۡرُدَهُمۡ فَتَكُونَ مِنَ ٱلظَّٰلِمِينَ٥٢﴾[الأنعام: ۵۲]. «کسانى را که پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان مى‏خوانند در حالى‌که خشنودى او را مى‏خواهند مران از حساب آنان چیزى بر عهده تو نیست و از حساب تو [نیز] چیزى بر عهده آنان نیست تا ایشان را بر آنى و از ستمکاران باشى».

۱۲- الله تعالی خود را با اهل دعا بسیار نزدیک معرفی نموده فرموده است:

﴿وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌۖ أُجِيبُ دَعۡوَةَ ٱلدَّاعِ إِذَا دَعَانِ﴾[البقرة: ۱۸۶]. «و هرگاه بندگان من از تو در بارۀ من بپرسند [بگو] من نزدیکم و دعاى دعا‌کننده را به هنگامى‌که مرا بخواند اجابت مى‏کنم».

در سبب نزول این آیت آمده است که صحابه از رسول الله ج سوال نموده، گفتند: «يا رسول الله، ربنا قريب فنناجيه، أم بعيد فنناديه؟ فأنزل الله عز وجل هذه الآية» [۱۳۳]. «آیا پروردگار ما نزدیک است تا ما با وی مناجات نمائیم و یا اینکه دور است تا بصدای بلند صدا کنیم؟ در جواب ایشان الله تعالی آیۀ فوق را نازل فرمود».

علامه ابن قیم می‌گوید: منظور از این قرب و نزدیک‌بودن الله تعالی به داعی و دعا کننده قرب خاص است، نه آن قرب عامی‌که هر فرد را شامل می‌شود، پس الله تعالی بگونۀ خاصی به هر دعا‌کننده و هر عبادت‌کننده قریب و نزدیک می‌باشد، و همچنان از طرف دیگر حالتی که بنده به پروردگارش بسیار نزدیک می‌گردد همانا حالت سجده است.

۱۳- کسیکه دعا را بر خود لازم قرار دهد از شقاوت و بدبختی بدور می‌ماند طوری‌که الله تعالی از پیامبرش زکریا ÷ حکایت نموده که او گفته بود: ﴿وَلَمۡ أَكُنۢ بِدُعَآئِكَ رَبِّ شَقِيّٗا﴾[مریم: ۴].. «و اى پروردگار من هرگز در دعاى تو نا امید نبوده‏ام».

و نیز از ابراهیم ÷ حکایت نموده که گفته بود: ﴿عَسَىٰٓ أَلَّآ أَكُونَ بِدُعَآءِ رَبِّي شَقِيّٗا﴾[مریم: ۴۸]. «امیدوارم که در خواندن پروردگارم نا امید نباشم».

۱۴- دعا و نیایش یکی از صفات اهل جنت به شمار می‌رود طوری‌که الله تعالی در مورد ایشان فرموده است: ﴿دَعۡوَىٰهُمۡ فِيهَا سُبۡحَٰنَكَ ٱللَّهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمۡ فِيهَا سَلَٰمٞۚ وَءَاخِرُ دَعۡوَىٰهُمۡ أَنِ ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ١٠﴾[یونس: ۱۰]. «نیایش آنان در آنجا سبحانک اللهم [=خدایا تو پاک و منزهى] و درود‌شان در آنجا سلام است و پایان نیایش آنان این است که الحمد لله رب العالمین [=ستایش ویژه پروردگار جهانیان است».

۱۵- الله تعالی با دعا‌کنندگان وعدۀ اجابت را نموده، فرموده است: ﴿وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌۖ أُجِيبُ دَعۡوَةَ ٱلدَّاعِ إِذَا دَعَانِ﴾[البقرة: ۱۸۶].

و نیز فرموده است: ﴿أَمَّن يُجِيبُ ٱلۡمُضۡطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكۡشِفُ ٱلسُّوٓءَ﴾[النمل: ۶۲]. «یا [کیست] آن کس که درمانده را چون وى را بخواند اجابت مى‏کند و گرفتارى را برطرف مى‏گرداند».

و نیز فرموده است: ﴿ٱدۡعُونِيٓ أَسۡتَجِبۡ لَكُمۡ﴾[غافر: ۶۰] [۱۳۴]. «مرا بخوانید، زیرا من هستم که دعای شما را اجابت می‌کنم».

[۱۲۸] صحیح الأدب المفرد ۱/۲۴۹. [۱۲۹] صحیح الأدب المفرد ۱/۲۲۹. [۱۳۰] صحیح الترغیب والترهیب (۲/۱۲۸). [۱۳۱] صحیح الادب المفرد (۱/۲۵۸). [۱۳۲] المستدرک على الصحیحین (ج ۱ / ص ۶۶۷) ، با سند حسن، صحیحه (۱۸۰۵). [۱۳۳] تفسیر ابن کثیر (۱/۵۰۶). [۱۳۴] سوره غافر:۶۰.