۱۰- نیکی با بردگان و خدمت‌گزاران:
آخرین توصیۀ این آیۀ مبارکه راجع به احسان و نیکی با بردگان و خدمت‌گزاران است، چون آنها طبقۀ مظلوم و مستضعف جامعه بشمار می‌روند: ﴿وَمَا مَلَكَتۡ أَيۡمَٰنُكُمۡ﴾. «با بردگان نیکی کنید».
در حقیقت آیه با حق الله پاک آغاز یافته، و با حقوق بردگان پایان می‌گردد، چون این حقوق همه با یکدیگر پیوند ناگسستنی دارند.
اسلام زمانی ظهور کرد که ملت‌هاى فاتح افراد اقوام مغلوب را غلام و کنیز خود قرار می‌دادند، و آنها را چون حیوانات استخدام می‌نمودند، و به کار‌هاى دشوار و طاقت فرسا مکلف می‌ساختند، و هیچ حقی در جامعه براى آنها قائل نبودند.
اسلام از یک سو زمینۀ تدریجى آزادى بردگان را فراهم ساخته، و از سوى دیگر تأکید نموده است که با آنان رفتار نیک صورت بگیرد، پیامبر ج به حقوق اساسى و رفتار برادر آنه با آنان اشاره نموده فرموده است:
«عَنِ المَعْرُورِ بْنِ سُوَيْدٍ، قَالَ: لَقِيتُ أَبَا ذَرٍّ بِالرَّبَذَةِ، وَعَلَيْهِ حُلَّةٌ، وَعَلَى غُلاَمِهِ حُلَّةٌ، فَسَأَلْتُهُ عَنْ ذَلِكَ، فَقَالَ: إِنِّي سَابَبْتُ رَجُلًا فَعَيَّرْتُهُ بِأُمِّهِ، فَقَالَ لِي النَّبِيُّ ج: «يَا أَبَا ذَرٍّ أَعَيَّرْتَهُ بِأُمِّهِ؟ إِنَّكَ امْرُؤٌ فِيكَ جَاهِلِيَّةٌ، إِخْوَانُكُمْ خَوَلُكُمْ، جَعَلَهُمُ اللَّهُ تَحْتَ أَيْدِيكُمْ، فَمَنْ كَانَ أَخُوهُ تَحْتَ يَدِهِ، فَلْيُطْعِمْهُ مِمَّا يَأْكُلُ، وَلْيُلْبِسْهُ مِمَّا يَلْبَسُ، وَلاَ تُكَلِّفُوهُمْ مَا يَغْلِبُهُمْ، فَإِنْ كَلَّفْتُمُوهُمْ فَأَعِينُوهُمْ» [۲۸۵]. «ابوذر غفاری می‌گوید: روزی با غلامم درگیر شدم و او را (بخاطر اینکه مادرش کنیزی بود)، تحقیر نمودم. رسول الله ج فرمود: ای ابوذر! این غلام را بخاطر مادرش تحقیر نمودی؟! معلوم است که هنوز عادات جاهلیت در شما وجود دارد.
غلامان و زیردستان شما، برادر آن شما هستند. خداوند آنان را در اختیار شما قرار داده است. هرکسی که غلام یا خدمت‌گزاری دارد، باید از همان غذا و لباسی‌که خودش استفاده می‌کند به او نیز بدهد و علاوه بر این، به آنان دستور ندهید کاری را که از توان‌شان خارج است، انجام دهند. و اگر چنین دستوری صادر کردید، با آنان همکاری کنید».
***
[۲۸۵] صحیح البخاری. (۱/۱۵)، (رقم: ۳۰).