١- آغاز تألیف کتب تراجم راویان توسط شیعه اثنی عشری
قبل از قرن چهارم یا پنجم هجری، شیعیان اثنی عشری کتابی در مورد تراجم راویان ندارند، و کتابهائی که در این قرن ظهور کردند، در شناخت راویان آنان اصل به حساب می‌آیند. این کتاب‌ها عبارتند از:
الف- معرفة الرجال، تألیف محمد بن عمر کشی (م٣٤٠ﻫ). این کتاب مفقود شده و فقط خلاصه‌‌ای که طوسی از آن کرده است باقی می‌باشد. به همین دلیل، روش و سبب تألیف آن معلوم نیست.
ب- دو کتاب متعلق به احمد بن حسین غضائری(م٤١١ﻫ). اسماعیل بن محمد خاجوتی در مورد این دو کتاب میگوید: «یکی از آن‌ها در مورد افراد ممدوح و دیگری در مورد افراد مورد ذم است»[٣١٧].
این دو کتاب مفقود هستند. شاید علت از بین رفتن آن‌ها، سختگیری مؤلف بر غالیان شیعه باشد. به دلیل مفقود بودن کتاب نمی‌توانیم سبب تألیف و روش آن را بشناسیم و تنها راه، مراجعه به مطالبی است که به نقل از آن نوشته شده است[٣١٨].
ج- رجال النجاشی، تألیف احمد بن علی یا ابن عباس نجاشی(م٤٥٠ﻫ):
کتاب نجاشی شبیه کتاب «الفهرست» طوسی است. این امر از مقدمه آن روشن می‌شود که در آن وی بیان کرده که این کتاب را به این منظور نوشته تا خرده گیری سنیان از شیعیان را در مورد اینکه مصنفاتی ندارند، جواب دهد. نجاشی میگوید: «به خاطر خرده گیری گروهی از مخالفین از ما که سلف و مصنفاتی نداریم»[٣١٩].
د- رجال الطوسی، تألیف محمد بن حسن طوسی(م٤٦٠هـ). وی در مقدمه کتاب بیان می‌‌دارد که کتابی را در باب رجالی که از رسول‌‌خدا ص و ائمه روایت کرده‌‌اند، گرد خواهد آورد. طوسی در مقدمه رجال خود میگوید: «در این موضوع کتاب جامعی را از اصحابمان سراغ ندارم و فقط کتابهائی مختصر وجود دارند که هر شخص در آن‌ها بخشی از این رجال را بیان کرده است».
این اقراری است از جانب وی مبنی بر اینکه کسی قبلاً راویان حدیث را در کتابی خاصی گرد نیاورده است، و سپس کتاب ابن عقده را مستثنی می‌سازد. البته این وقتی مقبول است که ابن عقده اثنی عشری باشد، زیرا گفته شده است: او زیدی جارودی است، و زیدیه قائل به تعیین ائمه و تتابع آنان نیستند. پس اینکه زیدیه کتابهائی را جهت حفظ مذهب تألیف نمایند، تنها با مذهب خودشان همخوانی دارد.
پس این سخن مؤید این است که قبل از طوسی کتابی وجود ندارد که در مورد راویان حدیث اثنی عشریه بحث نموده باشد.
و- الفهرست، تألیف طوسی (م٤٦٠هـ). این کتاب در باب تراجم راویان نیست، بلکه چنان که به صورت واضح در مقدمه آن آمده است به ذکر مصنفات شیعه می‌پردازد، زیرا وی در مقدمه میگوید: «هدف من نوشتن کتابی مشتمل بر ذکر مصنفات و اصول است»[٣٢٠].
[٣١٧]- الفوائد الرجالیة ص:٢٩٠، سماء المقال ص:١٠- ١١، و نک: أعیان الشیعة ١/١٥١.
[٣١٨]- أما کتاب چاپ شده (رجال ابن الغضائری) توسط شیخ عبد الله تستری و از کتاب (حل الإشکال) ابن طاوس می‌باشد که در آن همه روایات و مواضیع در همان جای خودش، ماثور از ابن غضائری وجود دارد.
[٣١٩]- رجال النجاشی ص:٣.
[٣٢٠]- الفهرست ص:٣٢.