مراحل تاریخی تدوین حدیث
گفتیم عملیات عمومی تدوین در آخر قرن اول هجری آغاز شد و عالمان نواحی و شهرهای اسلامی به ندای خالصانه خلیفه دادگر خود عمر بن عبدالعزیز /را لبیک گفتند و مردان ثابت قدم در دین و علم، خود را برای جمع‌آوری احادیث در شهرهای مختلف از هر چیز دیگری فارغ گردانیدند و در این میدان وسیع به رقابت پرداختند.
امام مالک در مدینه (متوفی ۱۷۹ ﻫ) و امام ابو محمد عبد العزیز بن جریج (متوفی۱۵۰ﻫ) در مکه و اوزاعی در شام (متوفی۱۵۶ﻫ) و معمر بن راشد (متوفی ۱۵۲ﻫ) در یمن، وسعید بن ابی عروبه (متوفی ۱۵۶ﻫ) و حماد بن سلمه (متوفی ۱۷۶ﻫ) در بصره و سفیان ثوری (متوفی ۱۶۱ﻫ) در کوفه و عبدالله بن مبارک (متوفی ۱۸۱ﻫ) در خراسان و هشیم بن بشیر (متوفی ۱۸۸ﻫ) در واسط و جریر بن عبدالحمید (متوفی ۱۸۸ﻫ) در ری و بزرگان دیگری که همه در قرن دوم بودند و روش آنها جمع‌آوری احادیث همراه با اقوال صحابه و فتاوای تابعین بود و این روش به وضوح در موطا امام مالک دیده می‌شود.
سپس مرحله‌ای دیگر در تدوین حدیث آغاز می‌شود که جدا کردن اقوال و فتاوای صحابه و تابعین از حدیث رسول الله است، آغاز آن در اول قرن دوم هجری بود.
هر کدام منهجی را پیش گرفتند، برخی از آنها اقدام به تألیف مسند کردند، و مسند یعنی اینکه احادیث هر صحابی را جداگانه و بدون موضوع‌‌بندی ذکر می‌کردند، مثلاَ حدیث نماز کنار حدیث زکات و جهاد نوشته می‌شد. مانند مسند امام احمد و عثمان بن شیبه و اسحاق بن راهویه و دیگران، آنها خود را مقید به جمع احادیث صحیح نکردند، بلکه احادیث صحیح و حسن و ضعیف را با هم روایت می‌کردند.
بعضی دیگر بر اساس ابواب فقهی کتاب نوشتند مانند صحاح ششگانه، در این گروه بعضی مانند بخاری و مسلم تنها حدیث صحیح را روایت کردند ولی بعضی دیگر احادیث صحیح و حسن و ضعیف را باهم روایت می‌کردند، و گاهی اوقات صحت و ضعف حدیث را بیان می‌نمودند، گاهی هم با اعتماد بر خواننده و قدرتش بر نقد و بررسی احادیث، به صحت و ضعف حدیث اشاره نمی‌کردند، مانند سنن چهارگانه ابی داود و ترمذی و نسائی و ابن ماجه.
قرن سوم (سال ۲۰۰ تا ۳۰۰ ﻫ) بهترین دوران در جمع و نقد و بررسی حدیث بود. امامان و نخبگان و نقادان زبردست در این دوره ظهور کردند، ستاره‌های صحاح ششگانه و امثال آنها که تألیفات آنها شامل تقریبا همه‌ی احادیث ثابت شده از رسول الله جمی‌شود ، در این عصر درخشیدند، احادیثی که فقها و تحلیل‌گران و نویسندگان و استادان به آنها استدلال می‌کند، و رهیافتگان ومصلحان وادیبان وعلمای اخلاق وعلمای روانشناسی و جامعه شناسان نیازهای خود را در آن می‌یابند.