الف: انجمن تبلیغات اسلامی
طی سال‌های مشروطه و پس از آن، زمانی که انجمن‌های ملی مختلف در تهران و شهرستان‌ها تشکیل گردید، و پس از آنکه اندیشه حزب و تشکل در فرهنگ سیاسی این کشور پدید آمد، چهره‌های مذهبی هم به تدریج، برای سامان دادن به وضع مذهب و مقابله با لامذهبی و بی‌دینی، تشکل‌هایی پدید آوردند. طبعاً همۀ تشکل‌هایی که پس از شهریور بیست به وجود آمد، به یک میزان سیاسی نبودند، اما وقتی مجموع رفتارهای آنان مورد بررسی قرار گیرد، و سیاسی بودن هم به معنای اجتماعی بودن تفسیر شود، روشن می‌شود که این تشکل‌ها به رغم آنکه گاه ادعای غیر سیاسی بودن دارند، دارای گرایش‌های سیاسی نیز هستند. با کمترین تردیدی باید گفت، تلاش‌های چهارگانه شهاب پور، نوریانی- مدیر آیین اسلام - حاج سراج انصاری و شیخ عباسعلی اسلامی را باید مهمترین تلاش مذهبی معتدل برای نشر افکار دینی در این دوره دانست. در اینجا دربارۀ این افراد و تشکل‌هایی که توسط ایشان ایجاد شد، سخن خواهیم گفت.
یکی از تشکل‌های اسلامی بسیار با اهمیت و فراگیر پس از شهریور بیست، انجمن تبلیغات اسلامی بود که عطاء الله شهاب پور [۸۴] (کرمانشاهی) آن را تأسیس کرد. انتخاب عنوان «تبلیغات» در نام این انجمن، ناشی از حساسیتی بود که از سال‌ها پیش در اذهان متدینین دربارۀ لزوم شکل دهی معقول و منطقی به مسأله تبلیغ دین وجود داشت. این مشکلی بود که همه به آن توجه داشته و تلاش می‌کردند تا به وضعیت تبلیغ در دنیای جدید و موافق با روح حاکم بر آن سروسامانی بدهند. خواهیم دید که درد بسیاری از تشکل‌های مذهبی یا دست کم یکی از دردهای اصلی آنان همین بود تا به وضعیت تبلیغ دین سروسامانی بدهند. به خصوص که این زمان، تبلیغات مسیحی در گوشه و کنار وجود داشت و سبب می‌شد تا حساسیت متدینین مضاعف شود. کتابچه‌ای با عنوان دستور تبلیغ از تقریرات حجت الاسلام حاج سید محمدرضا کلباسی با تذییل آن به قلم عبدالجواد فلاطوری از نشریات کتابفروشی اسلامیه به احتمال در اواخر دهۀ بیست یا اوائل دهۀ سی در مشهد چاپ شده است.
بنا به نوشتۀ نشریۀ آیین اسلام، انجمن تبلیغات اسلامی در فروردین سال ۱۳۲۱ تأسیس شد و هدفش «تبلیغ دین اسلام و اشاعۀ توحید و تعلیم اخلاق اسلامی در ایران و سایر کشورهای جهان و پیراستن دین از خرافات [۸۵] و پیرایه‌ها و آگاه کردن جوانان و تحصیل کرده‌های امروزی به حقایق دین و فهماندن فواید دین برای سعادت جامعه و اهمیت دینداری برای زندگی فردی و اجتماعی و نشان دادن حقایق اسلام به زبان امروزی و طبق آخرین کشفیات علمی دنیا» بوده است.
در اساسنامۀ انجمن، پس از مقدمه‌ای دربارۀ دین اسلام، تحت عنوان تبلیغات با اشاره به تبلیغات سایر ادیان به خصوص مسیحیان، از لزوم برنامه ریزی منظم در این باره سخن گفته شده است. پس از آن تحت عنوان «محرک ما» هدف اصلی ترویج دین اسلام است. در اینجا آمده است که بانی این کار «یک نفر تحصیل کرده است که به چندین زبان خارجی آشنا است». درعنوان بعدی «برنامه ما» قید شده است که برای نجات جوانانی که به مجرد آشنا شدن با تمدن اروپایی تصور می‌کنند که دین و مذهب با تمدن مباین است، بر آنند تا نشان دهند «تنها دینی که با تمدن منطبق می‌شود» اسلام است. آن هم تمدنی که در آن فساد اخلاق نباشد. آنگاه فهرستی از کتاب‌های منتشره و در دست انتشار را معرفی کرده‌اند. در ادامه از «شرایط کارمندی افتخاری» سخن گفته ضمن ۲۶ ماده این شرایط را بیان کرده‌اند. در پایان آمده است: یکی از بزرگترین منظورهای ما در ایجاد انجمن این بوده که بفهمانیم دانش متعلق به هر زمان که باشد، موافق بلکه مختص اسلام است. [۸۶]
دو سال پس از تأسیس، انجمن یازده جلد کتاب در شصت هزار نسخه چاپ کرد که «همگی به فروش رفته و حتی دورۀ نشریات مزبور اکنون در نقاط دور دست ایران به چندین برابر بهای اصلی به فروش می‌رسد.» به دنبال آن بود که مجتهدان و روشنفکران مسلمان زیادی با نامه‌های خود از انجمن حمایت کردند. از جمله نشریات انجمن، یکی کتاب روحانیت و اسلام بود [۸۷] کتاب دیگر آن آیین گشایش راه نو در عالم حقیقت (تهران، ۱۳۲۳) بود. شرحی از تأسیس و فعالیت‌های انجمن تبلیغات اسلامی در سالنامۀ نور دانش که توسط خود انجمن منتشر شده آمده است. [۸۸] خود شهاب پور آثار دیگری هم داشت که یک نمونۀ آن آئینه فرهنگ ایران و جهان (تهران، سازمان ملی جوانان، ۱۳۳۴) و کتاب دیگرش دربارۀ حنظله با نام از حجلۀ عروسی تا بستر شهادت (قم، ۱۳۶۸ق. ۳۲ص) بود. شهاب پور علاوه بر ادارۀ انجمن تبلیغات اسلامی و نیز انجام سخنرانی‌های مذهبی در رادیو تهران [۸۹] چندین نشریه به فارسی و نشریاتی به زبان فرانسه، انگلیسی و عربی انتشار داد. در سال ۱۳۲۵ اعلام شد که نشریات یازده گانۀ انجمن در تیراژ یکصد و پنجاه و هشت هزار نسخه به چاپ رسیده است. [۹۰]
تأکید انجمن تبلیغات برای یاد دادن زبان عربی و انتشار کتاب‌هایی در این زمینه، اقدام دیگری بود که برای رواج فرهنگ دینی صورت می‌گرفت. [۹۱] نشریه‌ای به فارسی با نام مجد برای فرزندان و نشریه‌ای عمومی به نام نور دانش منتشر کرد. [۹۲] بیشتر این نشریات به لحاظ مذهبی، جذابیت فوق العاده‌ای داشت. مجموعه‌ای از کتابچه‌های منشترۀ انجمن در سال ۱۳۲۳ با این عناوین و در یک مجلد بزرگ (۶۲۴ صفحه) چاپ شد: آیین گشایش راه نو در عالم حقیقت، راه راست، غزالی با شما سخن می‌گوید، مساحت عالم، شهادت علم و فلسفه به اهمیت و خوبی نماز و روزه، شیطان بطری، اسلام و علم امروز، فرهنگ اخلاق اسلام، رموز نیک بختی، آیات ذوالقرنین. نکتۀ اساسی در این مقالات و کتابچه‌ها، اثبات علمی بودن دین یا به عبارتی سازگاری میان اسلام و علم بود. سالنامه‌ای [۹۳] هم با عنوان نور دانش از سال ۱۳۲۴ در حجمی قابل ملاحظه و با مقالات علمی و دینی و اخلاقی فراوان انتشار می‌یافت. این سالنامه برای سال‌های متوالی به چاپ رسید و مشتاقان فراوانی داشت. برخی از سر مقاله‌های آنکه از خود شهاب پور بود به صورت جزواتی مستقل، انتشار می‌یافت که از آن جمله کتابچۀ سخنی چند با جوانان و متجددین در دفاع از دین بود که اصل آن در سالنامۀ سال ۱۳۴۱ چاپ شده بود. انجمن می‌کوشید تا با استفاده از ابزارهای فرهنگی روز به تبلیغات دینی بپردازد که طبعاً به دلیل ذوق مدیر آن کاملا موفق بود [۹۴]. شمار همراهان وی که از آنان با عنوان کارمند یاد می‌شد، و در تمامی شهرها به ویژه اصفهان و شیراز سخت فعالیت می‌کردند تا پانزده هزار نفر رسیده بود که برای هریک از آنان شماره‌ای مخصوص درنظر گرفته شده بود. [۹۵] در شهرستان‌های بزرگ و کوچک از جمله شهرستان مشهد نیز جمعیت کارمندان انجمن تبلیغات اسلامی فعال بودند. [۹۶] از انشتارت آنان کتابی با نام خداشناسی از قرآن بود که توسط حاج حسن برزگر در سال ۱۳۸۲ ق/۱۳۴۲ ش به عنوان کارمند انجمن تبلیغات اسلامی (توسط چاپخانه خراسان) چاپ شد. انجمن تبلیغات اسلامی در سال ۲۷ در کرمانشاه، سنقر و همدان نیز تأسیس شد. [۹۷] انجمن تبلیغات اسلامی دزفول هم از دولت به خاطر نصب دکتر سنجابی به وزارت فرهنگ تشکر کرد. [۹۸] در همین منبع اسنادی مربوط به انجمن در فومن درج شده است. فعالیت‌های انجمن در شوشتر هم در سالنامۀ نور دانش گزارش شده است. [۹۹]
یکی از وظایف انجمن تبلیغات اسلامی، مبارزه با مبلغان بهایی بود که گاه به درگیری نیز کشیده می‌شد. [۱۰۰] در مواردی هم توفیق می‌یافت افراد بهایی را مسلمان کند. [۱۰۱] انجمن، در همان دهۀ ۲۰، از جمله در راه وحدت شیعه و سنی نیز تلاش می‌کرد و به همین دلیل، مورد انتقاد برخی از نویسندگان قرار گرفت. [۱۰۲] در آن زمان، به رغم آنکه همۀ گروه‌های اسلامی در ایران، خود را مروج مذهب جعفری می‌دانستند، اما در کنار آن، نگرش جهان اسلامی و وحدت گرایانه نیز وجود داشت. [۱۰۳] در سال ۲۴ نویسنده‌ای پیشنهاد تشکیل سازمان مرکز عالی اسلامی را ارائه داد که می‌بایست از روحانیون و مسلمانان پاکدامن تمامی دنیای اسلام انتخاب شود و به نظارت بر تبلیغات اسلامی، مساجد، مدارس و سایر امور دینی بپردازد. [۱۰۴]
چندین نامه از انجمن تبلیغات اسلامی در میان اسناد ایران در سفارت ایران در مصر برجای مانده است که بر اساس آن‌ها انجمن خواستار آن شده تا صورت اسامی افراد ایرانی مقیم مصر را بدهند تا برای آنان نشریاتی ارسال شود. [۱۰۵] سفارت ایران نیز در پاسخ هم صورت برخی از چهره‌های برجسته ایرانی را داده و هم شماری از مؤسسات اسلامی قاهره را برای انجمن معرفی کرده است.
با نگاهی به برخی از مجموعه‌ها که توسط انجمن نشر شده است، می‌توان دامنۀ نفوذ آن را در بلاد خارج به دست آورد. از آن جمله کتاب اسلام دین جاودانی بشر است که در سال ۱۳۳۰ به چاپ رسید و شماری از مقالات آن از نقاط مختلف گردآوری شده و اسناد و تصاویر فراوانی در آن وجود دارد که مربوط به همکاران انجمن در خارج از کشور است. در یک مورد در کتاب یاد شده اشاره به بایگانی انجمن شده است که در آنجا جراید و مجلات خارجی فراوانی وجود دارد که در آن‌ها سخن از فعالیت‌های انجمن به میان آمده است. [۱۰۶]
بدون تردید انجمن تبلیغات اسلامی که بیشتر کار فرهنگی – اسلامی می‌کرد تا سیاسی، سهمی بسزا در گسترش تبلیغات مذهبی و ایجاد تشکل‌های دینی در دهۀ ۲۰ و ۳۰ داشت و بسیاری از جوانان علاقه‌مند را برای مدتی در عرصۀ تبلیغات دینی هدایت کرده است.
[۸۴] شهاب پور در اصل کارمند وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش بعدی) و شاغل در ادارۀ نگارش بود، اما با تلاش گستردۀ خود طی سال‌ها توانست یک چهرۀ فرهنگی ماندگار از خود بر جای گذارد. وی در این اواخر به نوعی تفکر وحدت جهانی با حفظ عقیدۀ اسلامی گروید و جلساتی هم با حضور اندیشمندان سراسر جهان در مورد مسائل فکری و انسانی برگزار می‌کرد که به لحاظ اهمیت بین المللی آنگاه اشخاصیص از سوی دولت هم در آن شرکت می‌کردند. گرایش وی به تصوف و علاقمندیش به حشمت الله دولتشاهی (پدر زنش و وابسته به سلطنت پهلوی) گرایش به نوعی اندیشه‌های فرادینی و جهانی را در ذهنیت وی به همراه داشت. (از این دولتشاهی مقالات و اشعار فراوانی در سالنامه‌های نور دانش و مجلۀ هفتگی نور دانش شهاب پور به چاپ رسیده است. از آن جمله «نور سخن در وحدت» است که از انتشارات «وحدت نوین جهانی» به چاپ شده و اول آن هم نامه دفتر مخصوص شاهنشاهی خطاب به دولتشاهی به چاپ رسیده است.) کتاب دیگر او «مکانیسم آفرینش» است که باز ناشر آن انتشارات وحدت نوین جهانی (تهران، ابن سینا، ۱۳۳۲ با ستایش از شاه درمقدمه) است. سالنامۀ نور دانش از سال‌های ۳۴ به بعد مبلغ مجلۀ وحدت نوین جهانی و سالنامۀ آن شده بود. در واقع از این زمان به بعد، شهاپ پور به اندیشۀ وحدت جهانی علاقه‌مند شد و این حرکت را تا آخر عمر ادامه داد. درباره تأسیس این جنبش توسط خود او بنگرید: سالنامۀ نور دانش سال ۱۳۴۸، ص۹۲-۹۵. سالنامه مزبور با عنوان «سخنی چند از وحدت» چاپ شده است. طبعاً این اعتقاد وی تأثیری در باورهای دینی او نداشت و درهر دو نشریۀ سالنامه و هفتگی همچنان علائق مذهبی خود را دنبال می‌کرد. وی درسال ۱۳۴۸ در ادامۀ نام خود افزوده است: فارغ‌التحصیل دکترای حقوق دانشگاه تهران و دکترای افتخاری از کانادا، بنگرید: سالنامۀ ۱۳۴۸، ص ۹۶. [۸۵] در جای دیگر نیز اشاره کردیم که تعبیر «خرافات» یکی از اصطلاحات رایج است که از دورۀ رضاخان وارد ادبیات دینی شد و حتی پس از شهریور بیست نیز مذهبی‌ها هم چنان روی اصل مبارزه با خرافات تأکید داشتند. اما معنای خرافه چندان روشن نبود و هرکس از زاویۀ دید خود آن را به کار می‌برد. حاج سراج انصاری در آیین اسلام، سال سوم، ش ۲، ص ۱۱ پس از اشاره به ابهام در این کلمه، از نویسندگان خواست تادیدگاه‌های خود را در شرح معنا و مصداق آن بنگارند. در شماره‌های بعدی این نشریه که درسال سوم انتشار یافت، نوشته‌های مختلفی دربارۀ خرافه و ارتجاع به چاپ رسید که واکنش به اقتراح مرحوم حاج سراج بود. در بهمن و اسفند سال ۱۳۲۹ در نشریۀ ندای حق نیز مقالاتی تحت عنوان «رفع خرافات – نشر حقایق» به چاپ رسید. [۸۶] بنگرید: چالش مذهب و مدرنیسم، صص ۲۵۰-۲۵۶. [۸۷] نشریۀ آیین اسلام، ش ۲، ۵ فروردین ۱۳۲۳. این کتاب به قلم آیت الله حاج محمدباقر کمره‌ای. از نویسندگان نشریۀ آیین اسلام، تألیف شده بود. کتاب یاد شده در شرح نظام سیاسی و قضایی و اقتصادی اسلام است. ذیل شرح حال محمدباقر کمره‌ای توضیح بیشتری در این باره آمده است. [۸۸] سالنامۀ نور دانش، ۱۳۲۵، ص ۶۰۰-۶۰۲. مانند همین گزارش در سالنامۀ سال ۱۳۳۰ نیز آمده که قابل توجه است. [۸۹] متن یکی از این سخنرانی‌ها را بنگرید در: آیین اسلام، س ۱، ش ۴۶، ص ۷، سال ۲، ص ۳. [۹۰] سالنامه نور دانش، ۱۳۲۵، ص ۶۰۳. [۹۱] بنگرید: آیین اسلام، س ۱ (۵/۳/۱۳۲۳)، ص ۶. [۹۲] شهاب پور مانند بسیاری از مذهبی‌های آن روزگار در پی نشان دادن هماهنگی دانش جدید با دین بود. یکی از نوشته‌های او تحت عنوان «آیات ذوالقرنین» به چاپ رسید که ذیل آن نوشته شده بود: قرآن با دانش سازگار است. بنگرید: آیین اسلام، ش ۲۸، ص ۶-۱۲. همین مقاله به صورت کتابچه‌ای از سوی انجمن تبلیغات اسلامی به چاپ رسید. [۹۳] ادبیات سالنامه نویسی از دورۀ رضاخان و به احتمال به پیروی از روش‌هایی که میان برخی از مطبوعات اروپا وجود داشت، پدید آمد. یکی از مشهورترین آن‌ها سالنامۀ پارس است که تا سال‌ها انتشار می‌یافت. بعدها بسیاری از دبیرستان‌های برگزیده و همچنین ادارات فرهنگ استان‌های کشور نیز سالنامه چاپ کردند که نوعی کشکول یا مجموعۀ خبری و علمی بود. میان مذهبی‌ها نیز نور دانش از موفق‌ترین سالنامه‌ها بود. بعدها سالنامۀ مکتب تشیع و سالنامۀ پیام اسلام نیز در قم به چاپ رسید. [۹۴] افراد انجمن در مجالس خود از بلندگو استفاده می‌کردند که برخی اعتراض و حتی شایع کرده بودند که مراجع فتوای منع استفاده از بلندگو را داده‌اند. این مسأله به حدی شهرت یافت که شعبۀ انجمن در اصفهان، در این باره پرسشی از آیت الله بروجردی کرد که ایشان جواب داد استفاده از بلندگو فاقد اشکال است. انجمن همچنین به مناسبت اعیاد مذهبی و ملی مجالس جشنی برگزار می‌کرد که در آن‌ها، سخنرانی‌های ی ارائه می‌شد. اهمیت برگزاری این جشن‌ها در این دوره گه‌گاه با حضور علمای تهران و سخنرانی‌های ی ارائه می‌شد. اهمیت برگزاری این جشن‌ها در این دوره که گاه با حضور علمای تهران و سخنرانی چهره‌هایی مانند آقای فلسفی برگزار می‌شد، در احیای فضای دینی کشور، بسیار زیاد بوده است. بنگرید: آیین اسلام، س ۶، ش ۴، ص ۱۵. [۹۵] بنگرید: خاطرات گلسرخی، مجلۀ یاد، ش ۷، ص ۴۳. نشریۀ نور دانش برای عموم مردم بود؛ در حالی که نشریه‌ای خاص کارمندان یعنی همان کسانی که کد مخصوص داشتند نیز وجود داشت. برای نمونه فخرالدین حجازی از نیروهای شهاب پور بود. بنگرید، یاد، ش ۷، ص ۴۷. [۹۶] حاج سراج گزارشی از فعالیت آنان در سال ۱۳۳۰ داده است. بنگرید: نشریۀ مسلمین، سال دوم، شمارۀ یکم، ص ۱۵-۱۶ وی در آنجا یادآور می‌شود: این انجمن، چون دارای هیئت مدیره است پایه آن محکم‌تر از سایر جمعیت‌هاست... حتی موقعی که من آنجا بودم، آقای شریعتی نامبرده، عضویت آن جمعیت را قبول کرد... این جمعیت حوزه‌های کوچکی دارد که به نام «دوره» در فعالیت است و در این دوره‌ها تلاوت کلام الله و تفسیر قرآن و سخنرانی‌های مذهبی به وسیلۀ اعضای خود آن‌ها یا سخنرانی‌های اشخاص دیگر صورت می‌گیرد... [۹۷] اسنادی از انجمن‌ها و مجامع، ص ۷۱، ۷۴، ۷۵. [۹۸] همان، ص ۹۲. طبعاً انتظار آنان از سنجابی آن بود که از فساد جلوگیری کند؛ کما اینکه جامعه تعلیمات اسلامی همدان ضمن نام‌های به وی، از او خواست تاضمن حذف برنامه مشترک استفاده از استخر برای زنان و مردان، موسیقی از رادیو حذف شده و تدریس معلمان مرد در مدارس دخترانه ممنوع شود. همان، ص ۱۴۹. [۹۹] بنگرید: سالنامۀ نور دانش، ۱۳۳۱، ص ۱۶۹-۱۷۱. [۱۰۰] بنگرید: آیین اسلام، س ۲، ش ۲۴، ص ۱۱. [۱۰۱] آیین اسلام، س ۲، ش ۳، ص ۳. [۱۰۲] بنگرید: جنایات تاریخ، ص ۷. [۱۰۳] نمونۀ آن مقالۀ «اتحاد اسلامی یا اخوت مسلمین» از سید محمدعلی داعی الاسلام بود. آیین اسلام، س ۲، ش ۲۶، (شهریور ۱۳۲۴) ص ۵، س ۲، ش ۲۸، ص ۵. ادامۀ این مقالۀ مبسوط در شماره‌های بعدی به چاپ رسیده است. حاج سراج انصاری در ش ۳۱ (سال دوم، ص ۵) تعلیقه‌ای بر مقالۀ داعی الاسلام در باب امکان وحدت نوشت. وی در انتهای نوشتۀ خود از مصلحین روشنفکر خواست تا نظریات خود را در جراید انتشار دهند و در راه اتحاد اسلام یا اخوت مسلمین بکوشند. ابوالقاسم سحاب (که بعدها پسرش مؤسسه جغرافیایی سحاب را به همین نام نامید) شعری به عنوان «اتحاد اسلامی و لزوم آن» در آیین اسلام ش ۳۳، ص ۱۲ به چاپ رساند. حاج سراج انصاری باز ضمن مقاله‌ای به نام سنی وشیعی هردو مسلمانند (آیین اسلام، س ۴، ش ۲۶، ص ۷) در این باره توضیحاتی داد. این مقاله، در واقع پاسخ به انتقادی بود که برخی از سنیان بر مقاله وی وارد کرده بودند. [۱۰۴] آیین اسلام، س ۲، ش ۱۸، ص ۱۰ و بنگرید: ش ۱۹، : ص ۳ تحت عنوان «اسلام سازمان نیاز دارد». این پیشنهاد شاید به تعبیری همان چیزی باشد که بعدها تحت عنوان سازمان کنفرانس اسلامی تشکیل شد. [۱۰۵] بنگرید: گزیدۀ اسناد روابط خارجی ایران و مصر، ج ۲، ص ۲۶۲-۲۶۸. [۱۰۶] اسلام دین جاودانه بشر، ص ۹۶، ۲۱۰ در صفحات ۲۲۸-۲۵۷ مطالبی برای کشورهای مختلف و فعالیت‌های انجمن در آن‌ها ارائه شده است.