۱۳- جعفر سبحانی
یکی دیگر از نویسندگان حوزوی این دوره، آقای شیخ جعفر سبحانی تبریزی (متولد ۱۳۰۸) است که در یک خانواده روحانی به دنیا آمد. وی در چهارده سالگی وارد مدرسه طالبیۀ تبریز شد و با جدیت به تحصیل علوم دینی پرداخت. ایشان پس از فروکش‌کردن بحران سیاسی آذربایجان، به سال ۱۳۲۵ عازم قم شد و با تکمیل دروس سطح، در درس خارج حضرات آیات: بروجردی، حجت، و امام خمینی شرکت کرد. شرکت فعال ایشان در درس امام، سبب شد تا مباحث اصولی امام را که طی سال‌های ۳۰ـ ۳۷ عنوان شده بود، گردآوری کرده، تحت عنوان تهذیب الاصول به چاپ برساند. این اقدام وی در سن ۲۸ سالگی نشان از رشد علمی ایشان در مسیر دروس حوزوی داشت. پس از آن، فعالیت ایشان در دروس حوزوی در قالب تدریس دروس حوزه ادامه یافت و ایشان از سال ۵۴ درس خارج فقه و اصول را نیز آغاز کرد که تاکنون ادامه دارد. در طول سال‌ها، آقایان سبحانی و مکارم، دو دوست دیرین و همفکر بودند که حوزه‌های کاری آنان نیز شباهت فراوانی به یکدیگر داشت. به علاوه هردو از ارکان مجله مکتب اسلام بودند.
آقای سبحانی که نگارش را از تبریز آغاز کرده بود، طی این سال‌ها، پس از شرکت در درس فلسفه و تفسیر علامه طباطبائی و حاضر شدن در جمعی که استاد مطهری هم از آن جمله بود، به نگارش آثاری در زمینه‌های مختلف اعتقادی پرداخت. در اصل، ورود ایشان به این مباحث، در جریان تأسیس مجله مکتب اسلام جدی شده و آقای سبحانی از آن زمان و تاکنون همواره یکی از نویسندگان راتب این نشریه بوده است. بخشی از پاسخگویی به پرسش‌های مذهبی جوانان در مجله مکتب اسلام که یکی از نیازهای جاری زمان بود، بر عهده ایشان بود که در نهایت، مجموعه آن‌ها در کتاب پرسش‌ها و پاسخ‌ها به چاپ رسید. بسیاری از این پرسش‌ها اعتقادی - فلسفی است و پاسخگویی به آن‌ها با توجه به حساسیت‌های فکری موجود در جامعه و ظرفیت علمی آقای سبحانی، در نوشته‌های ایشان منعکس شده است. برخی از این موضوعات چنان است که در نوشته نوع نویسندگان مذهبی این دوره، دنبال شده است. برای مثال می‌توان به مباحثی درباره امی بودن پیامبر ج و یا مباحث مربوط به سرنوشت و قضا و قدر و علم غیب اشاره کرد. چنانکه آقای مطهری انسان وسرنوشت را نوشت. این به جز نقد افکار مادی است که تقریبا در این دوره بسیار معمول و رایج است. اما آنچه مهم است، گرایش ایشان به پاسخگویی به شبهات است که بعد از انقلاب و به خصوص در جریان طرح دیدگاه‌های سلفی - وهابی همچنان در نوشته‌های ایشان، به همان سبک ادامه یافت که برای مثال به کتاب‌هایی چون توسل یا وهابیت می‌توان اشاره کرد.
ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با توجه به همین سوابق فکری بود که از آذربایجان شرقی کاندیدای مجلس خبرگان قانون اساسی شد و پس از آن، در کار تدوین قانون اساسی مشارکت داشت.
اما به لحاظ فکری، آنچه در دوران پیش از انقلاب در نوشته‌های ایشان اهمیت داشت، حل برخی از معضلات فکری - دینی بود که طی چند دهه و به خصوص پس از بر آمدن حزب توده، با چالش مواجه شده بود. نوشته‌های ایشان در حوزه‌های مختلف دینی و با نثری عمومی است که ضمن آن تلاش شده است تا مطالب علمی به زبان جوانان برای آنان بازگو شود. به همین جهت بود که شماری از آثار ایشان توسط انتشارات نسل جوان منتشر گردید. آقای سبحانی به دلیل آشنایی جدی‌شان در مقایسه با دیگر طلاب با زبان عربی، و در ادامۀ همان اهدافی که گفته شد، شماری از آثار عربی را نیز در مباحث اسلامی به فارسی ترجمه کرد که ضمن تألیفات ایشان به آن‌ها اشاره خواهیم کرد.
برای نمونه کتاب سرچشمه هستی، خداشناسی برای همه، که به سال ۱۳۴۳ چاپ شد و درباره پاسخگویی به مسأله توحید بود. روی صفحۀ نخست آن، این عبارت نوشته شده بود: تقدیم به جوانان، روشنفکران، دبیران، آموزگاران، و عموم کسانی که می‌خواهند با ساده‌ترین اسلوب و روشن‌ترین منطق، خدای خود را بشناسند. در مقدمۀ این کتاب با اشاره به تزلزل مبانی دینی در میان جوانان، و اینکه کتاب‌های شرعیات مدارس پاسخگوی نیازهای فکری دانش آموزان نیست، تصریح می‌کند که شماری از دوستان گفتند که این تقصیر متوجه روحانیت است و آنان باید پاسخگوی این پرسش‌ها باشند. اندکی بعد یکی از شخصیت‌ها و علمای بزرگ به ایشان نام‌های نوشته و در آن نوشت که «دانش آموزان پیرامون مسائلی مانند خداشناسی و فرضیۀ داروین» پرسش‌هایی دارند و از ایشان خواسته است تا پاسخی برای آنان بنویسد. آن دو مسأله سبب پدید آمدن این کتاب شده است. بخشی از این کتاب «رساله‌ای است پیرامون فرضیه تکامل انواع» که در آن درباره فرضیه بودن آن و نیز اینکه حتی در صورت درستی، تأثیری در مباحث خداشناسی ندارد، سخن گفته شده است. (ایشان در این باره کتاب مستقلی هم دارد که مشخصات آن خواهد آمد.) چنانکه بخش عمده‌ای از این کتاب درباره نظم موجود در آفرینش و مباحثی از این قبیل است که خود متأثر از فضای علم‌زدۀ آن روزگار و با استناد به نوشته‌های علمی و کلمات قصار ترجمه شده از دانشمندان غربی و با کشفیات علمی درباره کواکب و نظامات عالم تحریر شده است.
نوشته‌های دیگر پیش از انقلاب یا در آستانۀ انقلاب ایشان عبارتند از:
پیک رمضان (تهران، کتابخانه مدرسه چهل ستون، ۱۳۹۳ق/ ۱۳۵۱).
رمز پیروزی مردان بزرگ، قم، نسل جوان، ۱۳۴۷ ش.
مرزهای اعجاز، (ترجمه بخشی از کتاب البیان) به قلم آیت الله خویی، ترجمه دانشمند محترم جعفر سبحانی، تهران، محمدی، ۱۳۴۹ش.
مکتب وحی، نوشتۀ عبدالطیف هندی رئیس آکادمی مطالعات اسلامی حیدرآباد، و جعفرسبحانی استاد حوزه علمیه قم، تبریز، سروش، ۱۳۴۸ (این کتاب حاوی دو بخش است. بخشی از عبداللطیف هندی درباره مسأله امی بودن پیامبر ج است و بخشی توضیح و تحلیل و انتقاد در آن باره از آقای سبحانی، ایشان در مقدمه بحث خود از غرب‌زدگی در مذهب سخن گفته و اینکه درباره دین شناسی همه‌اش منتظریم ببینیم فلان پروفسور فرانسوی یا دانشمند مسیحی چه گفته است. سپس در ادامه به نقد و بررسی دیدگاه‌های عبداللطیف هندی در آن مقاله که توسط محمود تفضلی ترجمه شده بود، پرداخته است.
سرنوشت از دیدگاه علم و فلسفه، تهران، انتشارات غدیر، ۱۳۹۳ق.
سیستم اخلاقی اسلام، «تفسیر سورۀ حجرات» قم، ۱۳۴۹ش.
قرآن و معارف عقلی، قم، ۱۳۵۰ ش. این اثر به نوعی حاوی مباحثی در تلفیق میان برخی از مباحث فلسفی با آیات قرآنی است.
رسالت جهانی پیامبران (یک دوره عقاید استدلالی در سطح عالی) تهران، کتابخانه صدر، ۱۳۵۱ ش. در مقدمه این کتاب اشاره شده است که «دانشجویان دانشگاه‌های کشور ما را غالبا جوانانی تشکیل می‌دهند که حس مذهبی آن‌ها به وضع کامل شکفته شده است و از نظر ارضاء این حس، کاملا به دنبال یک مکتب فکری و ایدئولوژی هستند که خلاء روحی آن‌ها را پر کند». ایشان همانجا به لزوم تحول در کتاب‌های درسی حوزه نیز پرداخته و طبعا انتظارشان آن بوده است که کارهای کلامی جدیدی که صورت می‌گیرد، بتواند به عنوان متن درسی مورد استفاده دانشگاه‌ها و حوزه‌ها باشد. ایشان در همان مقدمه افزوده است که برای مدت هشت سال است که نگارنده مقدار زیادی از اوقات خود را برای تحریر عقاید اسلامی به روش خاصی که واجد شرایط یاد شده باشد، صرف نموده است». گویا این‌ها همان مباحثی است که در تهران در حسینیه بنی فاطمه برای مشتاقان ارائه می‌شده است. مجلد دیگری از این مجموعه باید اثر و یا حتی برخی از آثار زیر باشد:
۱- راه خداشناسی، تهران، کتابخانۀ صدر، ۱۳۵۳ش.
۲- شناخت صفات خدا، تهران، کتابخانۀ صدر، ۱۳۹۸ ق(۱۳۵۷ش).
۳- رسالت جهانی پیامبران، تهران، کتابخانۀ صدر، ۱۳۵۱ش.
۴- برهان رسالت، تهران، کتابخانۀ صدر، ۱۳۹۸ق (۱۳۵۷ش).
۵- پیشوایی از نظر اسلام، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۵۷ش.
۶- معاد انسان و جهان، نشر مکتب اسلام، ۱۳۵۸ش.
۷- قرآن و اسرار آفرینش، تهران، ۱۳۵۴ش.
۸- کاوشهایی پیرامون ولایت، قم، ۱۳۵۵ ش.
۹- اصالت روح، قم، ۱۳۵۸ ش.
۱۰- دشمنان دوست نما، قم، ۱۳۵۳ش.
بررسی علمی داروینیسم، با مقدمه‌ای از دانشمند محترم سید هادی خسروشاهی، قم، (سال آن مشخص نیست اما پیداست که مربوط به پیش از انقلاب است و پس از انقلاب توسط نشر قیام افست شده است).
آگاهی سوم «علم غیب». قم، ۱۳۹۷ ق (۱۳۵۵ش).
راز بزرگ رسالت، قم، تألیف در بهمن ۱۳۵۷ و چاپ در فروردین ۱۳۵۸ (این کتاب درباره مباحث مربوط به نبوت و پاسخ به شبهاتی است که علی دشتی در کتاب بیست و سه سال و گلدزیهر، شرق شناس یهودی در این باره بیان کرده است.)
حکومت اسلامی در چشم انداز ما، قم، اردیبهشت ۱۳۵۸ (در این کتاب که در میان سیل نوشته‌های مربوط به حکومت اسلامی در این سال و سال‌های بعد تألیف شده و هنوز خبری از خبرگان نبوده، از دو گروه افتاء و شورا برای قانون‌گذاری در دولت اسلامی سخن به میان آمده است. این اثر برای نشان دادن فضای فکر دینی آن زمان درباره حکومت اسلامی جالب است). گفتنی است که سال‌ها پیش از آن، ایشان مباحث امام خمینی را درباره ولایت فقیه که ضمن مبحث اجتهاد و تقلید مطرح شده بود، در تهذیب الاصول به چاپ رسانده بود. [۲۰۸۵] این مباحث، نخستین بحث‌هایی است که امام درباره ولایت فقیه در درس‌های خارج اصول خود مطرح کرده بود.
[۲۰۸۵] بنگرید: تهذیب الاصول، (قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۰۵) ج ۲، ص ۵۱۶ به بعد.