ب: مهدی بازرگان و پیشینۀ دفاع علمی از دین در ایران
در جمع تحصیل کرده‌های متدیّن جدید در تهران، باید از بازرگان (در گذشته ۳۰/۱۰/۱۳۷۳) پسر عباسقلی بازرگان نام برد که از خانواده‌ای مذهبی بود. وی در زمان رضاشاه به خارج اعزام شد و پس از هفت سال تحصیل در فرانسه به ایران بازگشت. وی در این وقت که در سنین جوانی بود، با استقرار در دانشگاه و شرکت در فعالیت‌های انجمن اسلامی دانشجویان [۴۷۸] ضمن سخنرانی و بعدها تألیف چند کتاب، با روش علمی - تجربی که برخاسته از آموخته‌هایش بود، وارد عرصۀ دفاع از دین شد. شاید بتوان مهم‌ترین ویژگی فکر مذهبی او را بسان آنچه در قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم میلادی در اروپا جریان داشت، تلاش برای رفع ابهام تعارض علم و دین دانست. طبعاً فعالیت فکری در این زمینه، در ایران، پیش از آن هم سابقه داشت. [۴۷۹] ابهام در تعارض علم با دین در کشور ما، انعکاسی از مسائل کلامی جدید در اروپا بود. طبعاً زمان مشروطه زمان مناسبی برای انتقال این قبیل افکار به ایران بود. بسیاری از روشنفکران تلاش کردند تا تضاد دین و دانش را نشان داده و میدان را به نفع آنچه دانش می‌نامیدند، از دین تهی کنند. مدت‌ها طول کشید تا کسانی از متدینین به آرامی با مسائل علمی جدید آشنا شدند و برای آشتی دادن دانش با دین، قدم پیش نهادند و به نگارش مقالاتی دست زدند. [۴۸۰] این تجربه‌ای بود که کلیسا هم در اروپا پشت سر گذاشت و میراث گرانبهایی برای دفاع علمی از دین از خود به ارث نهاد.
گفتنی است که اصل گرایش به علم گرایی در تحلیل دین، مربوط به سال‌ها پیش از مشروطه و پس از آن بود. [۴۸۱] این گرایش از اروپا به مصر و از آنجا به سرزمین‌های عربی و سپس عراق و ایران منتقل شد. در بخش تفسیر، تفسیر طنطاوی مروج چنین نگرشی در تمامی جهان اسلام و از جمله ایران بود. در نجف، انتشار مجلةالعلم از سید هبةالدین شهرستانی که خود کتابی با عنوان الهیئة و الاسلام نگاشته و تحت عنوان اسلام و هیئت به فارسی ترجمه شد، تا اندازه‌ای در رواج این تفکر در ایران مؤثر بود. درباره وی در ادامه سخن خواهیم گفت. یکی از علمای نجف که در این مسیر تلاش کرد، شیخ آقا بزرگ طهرانی (صاحب الذریعه) بود که افزون بر ترجمۀ کتاب «المدنیّة و الاسلام» از فرید وجدی که پیشتر آن را در درّة النجف به چاپ رسانده بود، رسالۀ نیچریّۀ سید جمال را نیز تلخیص کرده و به علاوه کتاب العقیدة الاسلامیة اثر شیخ عبدالله لیورپولی را هم که مکمّل کتاب «المدنیة و الاسلام» دیده بود، به فارسی درآورد. [۴۸۲]
تفسیر علمی از دین در ایران، به دوران شروع تجدد در ایران و سپس سال‌های انقلاب مشروطه و بعد از آن مربوط می‌شود. نمونه‌هایی از آن را می‌‌توان در کتاب میزان الملل علی بخش میرزا قاجار دید که در سال ۱۳۰۵ ق/۱۲۶۷ش تألیف شده است. [۴۸۳] همینطور یک مسیحی مسلمان شده که آثاری به دفاع از اسلام نوشت، در رسالۀ حرمت شراب خود، که آن را به سال ۱۳۲۹ق/۱۲۹۰ش تألیف کرد، همین راه را با استفاده از اطلاعاتی که از دانش اروپایی داشت، طی نمود.
شاید برای نخستین بار در ایران یک خارجی مسلمان شده با نام دکتر تومانیانس کتابی با عنوان «حفظ الصحّه در دین اسلام» در چهار محال اصفهان نوشت و در اصفهان در مطبعۀ اخگر به چاپ رساند. [۴۸۴] وی در صفحۀ پنچم این کتاب نوشت: منظور ما آن است که فلسفۀ طبی قوانین و دستورات صحّی دیانت اسلامی را بر طبق طبّ امروز تشریح و از این راه خدمتی به همنوعان خود کرده و مردم را به اجرای آن قوانین تشویق کنیم. گفته شده است که کار وی بر اساس نوشته‌هایی از دکتر امیر اعلم بوده که نخستین بار در دوره قاجاری آثاری در این زمینه عرضه کرده بود. این کار با کتاب بازرگان تحت عنوان مطهرات در اسلام دنبال شد.
همان زمان احمد کسروی در مجلۀ پیمان (۱۵ فروردین ۱۳۱۳، ص۳۰)با ستایش از این کتاب و اینکه توانسته است «روشنی‌های اسلام» را بنمایاند، شرحی مبسوط در اهمیت این کتاب و قوانین بهداشتی اسلام نوشت. اما بعدها که به تدریج از اسلام برگشت، درست در همین زمینه (در پیمان، اسفند، ۱۳۱۷، ص ۱۴۷) مطلبی مخالف گفته‌های پیشین خود نوشت. مرحوم میرزا عباسقلی واعظ چرندابی به مقایسۀ این دو نوشتۀ کسروی پرداخت. [۴۸۵] نمونۀ دیگر، کتاب دین و دانش جدید از نصرالله حاج سید جوادی بود که در سال ۱۳۳۲ به چاپ رسید. کتاب نجوم کنونی و معرفت کردگار از آندره ژید فرانسوی توسط مهندس ذبیح الله دبیر به فارسی درآمد و در سال ۱۳۵۷ (کانون انتشارات محمدی) به چاپ رسید. کتاب بررسی دین از راه دانش از علی پریور اثر دیگری است که در تطبیق مسائل دینی با علوم روز به تحریر در آمده و به سال ۱۳۵۳ ش توسط انتشارات آسیا در دو مجلد و مجموعا ۵۰۰ صفحه چاپ شده است. در جایی از آن می‌خوانیم: آری آنجا که آدمی به عمل خود واقعاً ایمان دارد و آن عمل نیک را نه برای خودنمایی و فخرفروشی بلکه برای حفظ سلامت و آرامش افراد بشر که بزرگترین مشیّت خداوندی است انجام و یا دستور می‌دهد، اثرات الکترومغناطیسی مراکز ارادیش چون در حقیقت از یک دست سلول‌های سالم و فاقد عقدۀ روانی برخاسته است، اثرات قوی و موثر دارد که روی عدۀ بیشتری از گیرنده‌های دنیا یعنی مغزهای مردم از جمله فرزندان خودش اثر دارد و آن‌ها را وادار به اطاعت می‌کند. [۴۸۶]
نمونۀ دیگر کتاب طرح علمی اصول اسلام از مهندس محسن عطایی و در واقع مهندس بازرگان بود که در سال ۵۴ توسط انتشارات الهام در تهران چاپ شد. [۴۸۷] کتاب اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی از یدالله نیازمند هم اثر دیگری در همین زمینه است که در سال ۵۸ توسط کانون نشر محمدی در تهران چاپ شد. این‌ها یک مرور اجمالی بر خط سیر انتشار این طرز تفکر در ایران آن دوره بود. نمونه دیگر کتاب ارمغان روشنفکران یا خواسته‌های عصر ما از ذکرالله احمدی بود که اثری معمولی در همین حوزه علم و دین است که سال ۵۱ چاپ شده است. کتاب نشانه‌های خدا در طبیعت (تهران، ۱۳۵۲) از عبدالرسول حجازی، از جمله کارهای علمی در زمینه خداشناسی بود که تلاش می‌کرد با نوعی طبیعت شناسی، به اثبات وجود خداوند بپردازد.
به هر روی، مرحوم بازرگان کار علمی‌اش را در همین چهارچوب آغاز کرد و سپس ادامه داد. یکی از نخستین و در واقع معروف‌ترین نوشته‌های بازرگان، کتاب مطهرات در اسلام [۴۸۸] بود که گویا برای نخستین بار در سال ۱۳۲۱به صورت سخنرانی در کانون اسلام ارائه [۴۸۹] و سال بعد چاپ شد. [۴۹۰] دستاورد او از غرب در ارتباط با مذهب، نوشته‌ای با عنوان مذهب در اروپا بود که قبل از آن به عنوان سخنرانی در همان کانون اسلام ارائه شده بود. وی بر آن بود تا نشان دهد برخلاف تصور برخی اروپائیان سخت به مذهب پایبند هستند و این چنین نیست که تجدّد با بی‌دینی همراه باشد. [۴۹۱] تلقّی بازرگان در این کتاب از دین بیش از آنکه به جنبه‌های عبادی و شعاری دین باشد، به جنبه‌های انسانی آن یعنی راستکاری و درستی در رفتار بود که در غرب سخت شیفته این بُعد از زندگی فرانسوی‌ها شده بود. [۴۹۲]
در سال‌های بعد، بازرگان سه یا چهار سخنرانی تحت عنوان راه طی شده برای دانشجویان ایراد کرد که نخستین بار در سال ۱۳۲۷ش توسط انجمن اسلام دانشجویان چاپ شد. این جلسات(سخنرانی‌ها) در سالنی در مسجد سپهسالار (مطهری بعدی) ایراد شد. [۴۹۳] چاپ دوم آن توسط (انتشارات) کانون معرفت در سال ۳۴ در۲۴۰ صفحه عرضه شد. [۴۹۴] هدف وی در این کتاب آن بود تا نشان دهد دانش و تمدن معاصر می‌تواند اصول و احکام اسلام را تأیید کند. [۴۹۵] کتاب یاد شده نقش مهمی در دین شناسی غیر حوزوی طی چند دهه داشت و تأثیر عمیقی در قشر جوان و به خصومص دانشجویان و به خصوص تفکر سازمان مجاهدین خلق گذاشت که شرح آن خواهد آمد. تأثیر فکری عمدۀ مرحوم بازرگان، از سال‌های ۱۳۳۸ به بعد بود که در ادامه ذیل بحث از نهضت آزادی، در این باره و شخص او سخن خواهیم گفت. اما در مورد نگرش علمی به دین، کارهای دیگری هم در طول دهه‌های پیش از انقلاب چاپ شد که هرچند شاخص نبود، اما به هر حال، در ادامۀ آن روند بود. یکی از این آثار کتاب تجسم عمل یا تبدیل نیرو به ماده از محمد امین رضوی بود که سال ۱۳۵۰ منتشر شد. همان‌طور که از نام کتاب به دست می‌آید، تبیین یکی از مباحث کلامی بر اساس داده‌های علوم تجربی است.
[۴۷۸] شرح تأسیس آن را بنگرید: نیم قرن خاطره و تجربه، ص ۸۲ـ۸۳. [۴۷۹] اخیرا رساله‌ای از رشید الدین فضل الله (مقتول به سال ۷۱۸) دیدم (اسئله و اجوبه، ج ۲، ص ۲۷۴ـ۲۷۵) که تلاش کرده است میان نظریه کرویت ارض که مورد قبول منجمان است با آیه «و الی الارض کیف سطحت» که اشاره به مسطح بودن زمین است جمع کند و عدم تعارض آن‌ها را نشان دهد. این نشان می‌دهد که جمع میان علم و دین یا به عبارتی تفسیر علمی قرآن سابقه درازی دارد. [۴۸۰] در این باره به تحلیل جالب توجه حاج سراج انصاری در نبرد با بی‌دینی، ص ۱۰۳ـ۱۰۴، مراجعه فرمایید. [۴۸۱] حتی در قرون گذشته هم نمونۀ این قبیل توجیهات وجود داشته است. محمدبن محمود دهدار، از نویسندگان عصر شاه عباس اول (۹۹۶ـ۱۰۳۸) در توجیه قبله و حج و حکم آن‌ها چنین نوشت: سر در توجیه به کعبه، به علم رصد مقرر شده که محاذی مرکز ارض است... پس توجه به کعبه به جهت توجه نفس به عالم روحانی مؤثر باشد... و نیز مقرر حکما است که خواص مواضع به حسب استیلای کواکب بدان در ازمنۀ مختلفه می‌باشد. پس تحویل قبله را که به وحی الهی شده حکمتی روشن باشد. (رسالۀ درّ یتیم، ص ۳۹؛ رسائل دهدار، ص ۱۴۶ـ۱۴۷) وی در حکمت وضو هم می‌نویسد: وقتی مسامات بدن گرفته باشد، بخارات بد به دماغ صعود می‌کند و با رطوبت آب آن چرک‌ها را می‌شوییم و روح به عالم روحانی راه می‌یابد. (درّ یتیم، ص ۳۸). [۴۸۲] بنگرید: فهرست نسخه‌های عکسی مرکز احیای میراث اسلامی، ج ۳، ص ۳۱۹ـ۳۲۰. [۴۸۳] تصحیح سید جلال‌الدین محدث، تهران، اسلامیه، ۱۳۲۴ش. در آنجا برای نمومنه فصلی را به «معایب خوردن گوشت خوک و ختنه نکردن» اختصاص داده و دلایل علمی نیز برای اثبات این مدعا آورده است. [۴۸۴] این کتاب با عنوان بهداشت در دین اسلام با حواشی حسین عبداللهی خوروش در سال ۱۳۳۶ منتشر شد. [۴۸۵] بنگرید: مجلۀ فرهنگی نور دانش، س ۱۳۲۶، ش ۲۰، ص ۵۴۹ـ۵۵۰. گویا صادق هدایت نقدی بر کتاب مطهرات در اسلام بازرگان نوشته بود. ( به نقل از دکتر داوری) ظاهرا مطالبی که وی گفته بیشتر از روی طنز بوده است تا نقد، هدایت شبیه این مطالب را با عنوان البعثة الاسلامیة الی الدیار الافرنجیة نیز نوشت که در مجلۀ نگین چاپ شد. [۴۸۶] بررسی دین از راه دانش، ص ۱۱۰. [۴۸۷] گویا چاپ پیشین از شرکت سهامی انتشار بود و یا آنکه به دلیل تعطیلی شرکت سهامی کتاب با مقدمه شرکت سهامی انتشار، در اختیار نشر الهام قرار گرفته است. [۴۸۸] این کتاب پیش از انقلاب گاه با نام «پاکیزگی در اسلام» به کوشش م. جعفری چاپ می‌شد (تهران، جهان آراء، ۱۳۵۶). [۴۸۹] شصت سال خدمت و مقاومت، ج ۱، ص ۲۲۱، مقالات مشابهی از آیت الله زادۀ تهرانی در نشریۀ آیین اسلام (سال اول) درباره بهداشت و تطبیق مسائل اسلامی با یافته‌های علمی جدید، تحت عنوان «اسلام و بهداشت» انتشار می‌یافت. در یک مورد شیخ عباسعلی اسلامی با ستایش از مؤلف نقدی نیز بر یکی از آن مقالات نگاشت. (آیین اسلام، ۲۳ تیر، ص ۴) مقالاتی هم تحت عنوان «بهداشت اجتماعی در اسلام» در بیش از بیست قسمت، توسط دکتر صدرالدین نصیری نوشته و در این نشریه چاپ شد که از جمله مباحث آن همین بحث مطهرات در اسلام بود که مؤلف کوشیده بود به صورت علمی آن‌ها را توجیه کند. [۴۹۰] چاپ دوم آن در سال ۱۳۳۳(کانون معرفت) و چاپ سوم آن توسط شرکت سهامی انتشار در سال ۱۳۴۱ بود. [۴۹۱] بنگرید: شصت سال خدمت و مقاومت، ج ۱، ص ۲۲۰. [۴۹۲] وی دراین باره در خاطرات خود «شصت سال...» به تفصیل یاد کرده و نمونه‌های زیادی را بیان می‌کند که نشانگر تأثیر عمیق این قبیل رفتارهای اروپائیان در اوست. [۴۹۳] نیم قرن خاطره و تجربه، ص ۸۳. [۴۹۴] بنگرید: شصت سال خدمت و مقاومت، ج ۱، ص ۳۳۰. [۴۹۵] شصت سال خدمت و مقاومت، ج ۱، ص ۲۲۴.