ریاض الصالحین در سخنان پیامبر امین - جلد دوم

۲۴۱- بابُ فضل العلم
باب فضیلت علم

قال الله تعالی:

﴿وَقُل رَّبِّ زِدۡنِي عِلۡمٗا﴾[طه: ۱۱۴].

«(ای پیامبر ص!) بگو: پروردگارا! بر دانشم بیفزا».

و قال تعالی:

﴿قُلۡ هَلۡ يَسۡتَوِي ٱلَّذِينَ يَعۡلَمُونَ وَٱلَّذِينَ لَا يَعۡلَمُونَ﴾[الزمر: ۹].

«بگو: آیا کسانی که (وظیفه‌ی خود را در قبال خدا) می‌دانند با کسانی که (چنین چیزی را) نمی‌دانند، یکسان و برابرند».

و قال تعالی:

﴿يَرۡفَعِ ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ مِنكُمۡ وَٱلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡعِلۡمَ دَرَجَٰتٖ﴾[المجادلة: ۱۱].

«خداوند، کسانی از شما را که ایمان آورده‌اند و کسانی را که بهره‌ای از علم یافته‌اند، به درجات والایی رفعت می‌بخشد».

و قال تعالی:

﴿إِنَّمَا يَخۡشَى ٱللَّهَ مِنۡ عِبَادِهِ ٱلۡعُلَمَٰٓؤُاْ﴾[فاطر: ۲۸].

«تنها بندگان دانا و عالم، از خدا ترس آمیخته با تعظیم و تقوا دارند».

۱۲۷۶- «وعَنْ مُعاوِيةَ س، قال: قَال رسُولُ اللَّهِ ص: «مَنْ يُرِد اللَّه بِهِ خيْراً يُفَقِّهْهُ في الدِّينِ»» متفقٌ عليه.

۱۳۷۶. «از حضرت معاویه سروایت شده است که پیامبر صفرمودند: «خداوند نسبت به هر کس اراده‌ی خیری داشته باشد، او را در دین عالم می‌گرداند»» [۵۵۳].

۱۳۷۷- «وعنْ ابنِ مسْعُودٍ س، قَال: قَال رسُولُ اللَّهِ ص: «لا حَسَد إلاَّ في اثْنَتَيْنِ: رَجُلٌ آتَاهُ اللَّه مَالاً فَسلَّطهُ عَلى هلَكَتِهِ في الحَقِّ، ورَجُلٌ آتاهُ اللَّه الحِكْمَةَ فهُوَ يَقْضِي بِهَا، وَيُعَلِّمُهَا»» مُتَّفَقٌ عَليهِ.

والـمرادُ بالحسدِ الْغِبْطَةُ، وَهُوَ أنْ يتَمنَّى مثْلَهُ.

۱۳۷۷. «از عبدالله بن مسعود سروایت شده است که پیامبر صفرمودند: به دو خلق و خو، حسد و رشک برده نمی‌شود: (۱) مردی که خدا مالی به او داده و او را به صرف کردن آن در راه حق و درست، نیرو داده و مسلط کرده است (۲) مردی که خداوند علم و حکمتی به او داده و او به آن عمل می‌کند و به مردم نیز می‌آموزد» [۵۵۴].

منظور از حسد، غبطه‌ است و آن این است که او نیز آرزوی چنان چیزی نماید (بدون آرزوی زوال نعمت دیگری).

۱۳۷۸- «وعَنْ أبي مُوسى س، قال: قَالَ النبي ص: «مَثَلُ مَا بعثَنِي اللَّه بِهِ مِنَ الهُدى والْعِلْمِ كَمَثَل غَيْثٍ أصاب أرْضاً، فَكَانَتْ مِنْهَا طَائفَةٌ طَيِّبَةٌ قَبِلَتِ المَاءَ فَأَنْبَتَتِ الْكَلأَ، وَالْعُشْب الْكَثِيرَ، وَكَانَ مِنْهَا أجَادِبُ أمسَكَتِ المَاءَ، فَنَفَعَ اللَّه بِهَا النَّاسَ، فَشَرِبُوا مِنْهَا وَسَقَوْا وزَرَعُوا، وأَصَاب طَائفَةً مِنْهَا أُخْرى إنَّما هِي قِيعانٌ، لا تمْسِكُ مَاءً، وتُنْبِتُ كَلأً، فَذلكَ مثَلُ منْ فَقُهَ في دِينِ اللَّهِ، وَنَفَعَهُ ما بَعَثَنِي اللَّه بِهِ فَعلِمَ وَعلَّمَ، وَمَثَلُ منْ لَمْ يَرْفَعْ بِذلكَ رأساً، وَلَمْ يَقْبَلْ هُدَى اللَّهِ الَّذي أُرْسِلْتُ بِهِ»» متفقٌ عليه.

۱۳۷۸. «از أبی مُوسى سروایت شده است که پیامبر صفرمودند: «هدایت و علمی که خداوند مرا بدان مبعوث فرموده است، مانند بارانی است که بر زمینی می‌بارد؛ قسمتی از زمین که پاک و حاصلخیز است، آب را فرو می‌گیرد و چراگاه و گیاه بسیاری را می‌رویاند، و قسمتی از آن که سخت است، آب را بر روی خود نگه می‌دارد و فرو نمی‌برد، اما خداوند مردم را با آن بهره‌مند می‌سازد که می‌آشامند و در زمین با آن آبیاری و کشاورزی می‌کنند و همین باران به قسمت دیگری از زمین می‌رسد که جز بیابانی خشک نیست و آب را در خود نگه نمی‌دارد و کشت و زرعی به بار نمی‌آورد. (نه در خود فرو می‌برد، نه نگه می‌دارد) هم‌چنین است مثل کسی که در دین خدا فقیه شود و خداوند با رسالت من به او نفع برساند، خود بیاموزد و به مردم بیاموزاند و مثال کسی که بدین نعمت (علم و هدایت دین) سرافراز نشود و هدایت خدا را که من برای آن مبعوث شده‌ام، قبول نکند»» [۵۵۵].

۱۳۷۹- «وعَنْ سَهْلِ بن سعدٍ س، أنَّ النبي صقَالَ لِعَليًّ، س: «فو اللَّهِ لأنْ يهْدِيَ اللَّه بِكَ رجُلاً واحِداً خَيْرٌ لكَ من حُمْرِ النَّعم»» متفقٌ عليهِ.

۱۳۷۹. «از سهل بن سعد سروایت شده است که پیامبر صبه حضرت علی سفرمودند: «به خدا سوگند! اگر خداوند تنها یک نفر را به وسیله‌ی (ارشاد و آرامش و مهربانی) تو هدایت کند، برای تو از شتران سرخ موی بهتر است»» [۵۵۶].

۱۳۸۰- «وعن عبدِ اللَّه بن عمرو بن العاص ب، أنَّ النبي صقال: «بلِّغُوا عَنِّي ولَوْ آيَةً، وحَدِّثُوا عنْ بني إسْرَائيل وَلا حَرجَ، ومنْ كَذَب علَيَّ مُتَعمِّداً فَلْيتبَوَّأْ مَقْعَدهُ من النَّار»» رواه البخاري.

۱۳۸۰. «از عبدالله بن عمرو بن عاص بروایت شده است که پیامبر صفرمودند: «از من نقل و تبلیغ کنید و به مردم برسانید حتی اگر یک آیه هم باشد، و از بنی‌اسراییل هم (آن‌چه را درست می‌دانید) نقل کنید و گناهی ندارد و هر کس عمداً دروغی بر من ببندد، در جای خود در دوزخ بنشیند و ساکن شود»» [۵۵۷].

۱۳۸۱- «وعنْ أبي هُريرةَ س، أنَّ رسُول اللَّه ص، قالَ: «.... ومَنْ سلَك طرِيقاً يَلْتَمِسُ فِيهِ عِلْماً، سهَّلَ اللَّه لَهُ بِهِ طَرِيقاً إلى الجَنَّةِ»» رواهُ مسلمٌ.

۱۳۸۱. «از ابوهریره سروایت شده است که پیامبر صفرمودند: «هرکس راهی را برای جستجوی علم در پیش بگیرد، خداوند با آن راهی به‌سوی بهشت، برای او هموار می‌نماید»» [۵۵۸].

۱۳۸۲- «وَعَنهُ، أيضاً، سأنَّ رَسُول اللَّه صقَالَ: «مَنْ دعا إلى هُدىً كانَ لهُ مِنَ الأجْر مِثلُ أُجورِ منْ تَبِعهُ لا ينْقُصُ ذلكَ من أُجُورِهِم شَيْئاً»» رواهُ مسلمٌ.

۱۳۸۲. «از ابوهریره سروایت شده است که پیامبر صفرمودند: «کسی که به هدایت دعوت کند، برای او اجری همانند اجر پیروانش در آن هدایت وجود دارد و از اجر آنها نیز چیزی کم نمی‌شود»» [۵۵۹].

۱۳۸۳- «وعنْهُ قال: قَالَ رسُولُ اللَّه ص: «إذا ماتَ ابْنُ آدَم انْقَطَع عَملُهُ إلاَّ مِنْ ثَلاثٍ: صَدقَةٍ جارية، أوْ عِلمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ، أوْ وَلدٍ صالحٍ يدْعُو لَهُ»» رواهُ مسلمٌ.

۱۳۸۳. «از ابوهریره سروایت شده است که پیامبر صفرمودند: «وقتی انسان بمیرد، ثواب عمل او (جز از سه مورد) قطع می‌شود: (۱) صدقه‌ای جاریه و همیشگی؛ (۲) علمی که از آن بهره گرفته شود؛ (۳) فرزند صالحی که برای او دعای خیر کند»» [۵۶۰].

۱۳۸۴- «وَعنْهُ قَالَ: سمِعْتُ رسُول اللَّه صيَقُولُ: «الدُّنْيَا ملْعُونَةٌ، ملْعُونٌ ما فِيهَا، إلاَّ ذِكرَ اللَّه تَعَالى، وما والاَهُ، وعَالـماً، أوْ مُتَعلِّماً»» رواهُ الترمذيُّ وقال: حديثٌ حسنٌ.

قولهُ «وَمَا وَالاهُ» أي: طاعةُ الله.

۱۳۸۴. «از ابوهریره سروایت شده است که گفت: از پیامبر صشنیدم که می‌فرمود: «آگاه باشید! دنیا نفرین شده است و هرچه در آن است مورد نفرین خداست، جز ذکر و یاد خداوند بلند مرتبه و هرچه که همانند و نزدیک به آن است و استاد و شاگرد (عالم و متعلم)»» [۵۶۱].

۱۳۸۵- «وَعَنْ أنسٍ، سقالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ، ص: «مَن خرَج في طَلَبِ العِلمِ، فهو في سَبيلِ اللَّهِ حتى يرجِعَ»» رواهُ الترْمِذيُّ وقال: حديثٌ حَسنٌ.

۱۳۸۵. «از انس سروایت شده است که پیامبر صفرمودند: «کسی که به خاطر کسب علم از زادگاه خود خارج شود، تا وقتی که برمی‌گردد، در راه خداست»» [۵۶۲].

۱۳۸۶- «وعَنْ أبي سَعيدٍ الخدْرِيِّ س، عَنْ رسُولِ اللَّه صقال: «لَنْ يَشبَع مُؤمِنٌ مِنْ خَيْرٍ حتى يكون مُنْتَهَاهُ الجَنَّةَ»» رواهُ الترمذيُّ، وقَالَ: حديثٌ حسنٌ.

۱۳۸۶. «از ابوسعید خدری سروایت شده است که پیامبر صفرمودند: «هرگز مؤمن از خیر سیر نمی‌شود تا آن که پایان وی به بهشت بیانجامد»» [۵۶۳].

۱۳۸۷- «وعَنْ أبي أُمَامة س، أنَّ رَسُول اللَّه صقال: «فضْلُ الْعالِم على الْعابِدِ كَفَضْلي على أَدْنَاكُمْ» ثُمَّ قال: رسُولُ اللَّهِ ص: «إنَّ اللَّه وملائِكَتَهُ وأَهْلَ السَّمواتِ والأرضِ حتَّى النَّمْلَةَ في جُحْرِهَا وحتى الحُوتَ لَيُصَلُّونَ عَلى مُعلِّمِي النَّاسِ الخَيْرْ»» رواهُ الترمذي وقالَ: حَديثٌ حَسنٌ.

۱۳۸۷. «از ابوامامه سروایت شده است که پیامبر صفرمودند: «برتری عالم بر عابد، مانند برتری من بر پایین‌ترین و کم‌ترین شماست» و سپس فرمودند: «خدا و فرشتگان او و ساکنان آسمان و زمین، حتی مورچه در سوراخ خود و حتی ماهی، بر آموزنده‌ی خیر و معلم نیکی به مردم، صلوات می‌فرستند و دعای خیر می‌کنند»» [۵۶۴].

۱۳۸۸- «وَعَنْ أبي الدَّرْداءِ س، قَال: سمِعْتُ رَسُول اللَّهِ ص، يقولُ: «منْ سلك طَريقاً يَبْتَغِي فِيهِ علْماً سهَّل اللَّه لَه طَريقاً إلى الجنةِ، وَإنَّ الـملائِكَةَ لَتَضَعُ أجْنِحَتَهَا لِطالب الْعِلْمِ رِضاً بِما يَصْنَعُ، وَإنَّ الْعالِم لَيَسْتَغْفِرُ لَهُ منْ في السَّمَواتِ ومنْ في الأرْضِ حتَّى الحِيتانُ في الـماءِ، وفَضْلُ الْعَالِم على الْعابِدِ كَفَضْلِ الْقَمر عَلى سائر الْكَوَاكِبِ، وإنَّ الْعُلَماءَ وَرَثَةُ الأنْبِياءِ وإنَّ الأنْبِياءَ لَمْ يُورِّثُوا دِينَاراً وَلا دِرْهَماً وإنَّما ورَّثُوا الْعِلْمَ، فَمنْ أَخَذَهُ أَخَذَ بِحظٍّ وَافِرٍ»» رواهُ أبو داود والترمذيُّ.

۱۳۸۸. «از ابودرداء سروایت شده است که گفت: از پیامبر صشنیدم که می‌فرمود: «هرکس راهی را در پیش بگیرد که از آن راه علم را جستجو کند، خداوند راهی به‌سوی بهشت برای او آسان می‌گرداند و فرشتگان به علامت خشنودی از عمل طالبان علم، (در طلب علم) بال‌های خود را برای آنان می‌گسترانند و هرچه در آسمان و زمین است و حتی ماهیان در آب برای عالم طلب مغفرت می‌کنند و برتری شخص عالم بر شخص عابد، مانند برتری ماه است بر سایر ستارگان و علما، میراث‌داران و جانشینان انبیا می‌باشند و انبیا، دینار و درهمی باقی نگذاشتند و فقط علم را از خود به ارث گذاشتند و هرکس آن را گرفت و به دست آورد، به سهمی بزرگ رسیده است»» [۵۶۵].

۱۳۸۹- «وعنِ ابن مسْعُودٍ س، قال: سمِعْتُ رسول اللَّه صيَقُولُ: «نَضَّرَ اللَّه امْرءاً سمِع مِنا شَيْئاً، فبَلَّغَهُ كما سَمعَهُ فَرُبَّ مُبَلَّغٍ أوْعى مِنْ سَامِع»» رواهُ الترمذيُّ وقال: حديثٌ حَسنٌ صَحيحٌ.

۱۳۸۹. «از ابن مسعود سروایت شده است که گفت: از پیامبر صشنیدم که می‌فرمود: «خداوند شاد کند کسی را که از ما چیزی شنید و هم‌چنان که شنیده، تبلیغ کرد و چه بسا کسی که به او تبلیغ می‌شود، از شنونده آگاه‌تر و نگهدارنده‌تر به مقاصد ارزشمند معانی باشد»» [۵۶۶].

۱۳۹۰- «وعن أبي هُريرةَ س، قال: قال رسُولُ اللَّه ص: «منْ سُئِل عنْ عِلمٍ فَكَتَمَهُ، أُلجِم يَومَ القِيامةِ بِلِجامٍ مِنْ نَارٍ»» رواهُ أبو داود والترمذي، وقال: حديثٌ حسنٌ.

۱۳۹۰. «از ابوهریره سروایت شده است که پیامبر صفرمودند: «هرکس از او سؤالی از علم (دین) بشود و او جواب آن را بپوشاند (و بداند و نگوید)، روز قیامت، به لگامی از آتش، لگام خواهد شد»» [۵۶۷].

۱۳۹۱- «وعنه قال: قال رسولُ اللَّه ص: «منْ تَعلَّمَ عِلماً مـِما يُبتَغَى بِهِ وَجْهُ اللَّهِ ﻷلا يَتَعلَّمُهُ إلا ليصِيبَ بِهِ عرضاً مِنَ الدُّنْيا لَمْ يجِدْ عَرْفَ الجنَّةِ يوْم القِيامةِ»» يعني: ريحها، رواه أبو داود بإسناد صحيح.

۱۳۹۱. «از ابوهریره سروایت شده است که پیامبر صفرمودند: «کسی که تنها برای آن که ازمال دنیا بهره‌ای بیابد، علمی از علومی را که رضای خداوند ﻷدر آنها طلب می‌شود، بیاموزد، بوی بهشت را نخواهد شنید»» [۵۶۸].

۱۳۹۲- «وعنْ عبدِ اللَّه بن عمرو بن العاص بقال: سمِعتُ رسولَ اللَّه صيقول: «إنَّ اللَّه لا يقْبِض العِلْم انْتِزَاعاً ينْتزِعُهُ مِنَ النَّاسِ، ولكِنْ يقْبِضُ العِلْمَ بِقَبْضِ العُلَماءِ حتَّى إذا لمْ يُبْقِ عالماً، اتَّخَذَ النَّاسُ رُؤوساً جُهَّالاً فَسئِلُوا، فأفْتَوْا بغَيْرِ علمٍ، فَضَلُّوا وأَضَلُّوا»» متفقٌ عليه.

۱۳۹۲. «از عبدالله بن عمرو بن عاص بروایت شده است که گفت: از پیامبر صشنیدم که می‌فرمود: «خداوند علم را با برچیدن آن از میان مردم نمی‌گیرد، بلکه با گرفتن (و مرگ) علما، علم را می‌گیرد و برمی‌چیند تا آن‌گاه که عالمی را باقی نمی‌گذارد و مردم، رؤسای جاهلی برمی‌گیرند که از ایشان سؤال می‌شود و آنان بدون آگاهی فتوا می‌دهند، خود گمراهند و دیگران را نیز گمراه می‌کنند»» [۵۶۹].

[۵۵۳] متفق علیه است؛ [خ (۷۱)، م (۱۰۳۷)]. [۵۵۴] متفق علیه است؛ [خ (۷۳)، م (۸۱۶)]. [این حدیث قبلاً هم به شماره‌های ۵۴۴ و ۵۷۱، آمده است]. [۵۵۵] متفق علیه است؛ [خ (۴۲۱۰)، م (۲۴۰۶)]. [این حدیث قبلاً هم به شماره‌ی ۱۶۲، آمده است]. [۵۵۶] متفق علیه است؛ [خ (۴۲۱۰)، م (۲۴۰۶)]. [روایت کامل این حدیث قبلاً به شماره‌ی ۱۷۵، گذشت]. [۵۵۷] بخاری روایت کرده است؛ [(۳۴۶۱)]. [۵۵۸] مسلم روایت کرده است؛ [(۲۶۹۹)]. [روایت کامل این حدیث قبلاً به شماره‌ی ۲۴۵، گذشت]. [۵۵۹] مسلم روایت کرده است؛ [(۲۶۷۴)]. [روایت کامل این حدیث قبلاً به شماره‌ی ۱۷۴، گذشت]. [۵۶۰] مسلم روایت کرده است؛ [(۱۶۳۱)]. [این حدیث قبلاً هم به شماره‌ی ۹۴۹، آمده است]. [۵۶۱] تزمذی [(۲۳۲۳)] روایت کرده و گفته است: حدیثی حسن است. [این حدیث قبلاً هم به شماره‌ی ۴۷۸، آمده است]. [۵۶۲] ترمذی [(۲۴۶۹)] روایت کرده و گفته است: حدیثی حسن است. [۵۶۳] ترمذی [(۲۶۸۷)] روایت کرده و گفته است: حدیثی حسن است. [۵۶۴] ترمذی [(۲۶۸۶)] روایت کرده و گفته است: حدیثی حسن است. [۵۶۵] ابوداود [(۳۴۶۱)] و ترمذی [(۲۶۸۳)] روایت کرده‌اند. [۵۶۶] ترمذی [(۲۶۵۹)] روایت کرده و گفته است: حدیث حسن صحیح است. [۵۶۷] ابوداود [(۳۶۵۸)] و ترمذی [(۲۶۵۱)] روایت کرده‌اند و ترمذی گفته است: حدیث حسن صحیح است. [۵۶۸] ابوداود [(۳۶۶۴)] به اسناد صحیح روایت کرده است. [۵۶۹] متفق علیه است؛ [خ (۱۰۰)، م (۲۶۷۳)].