۳۷۱- باب الاستغفار
باب استغفار
قال الله تعالی:
﴿وَٱسۡتَغۡفِرۡ لِذَنۢبِكَ وَلِلۡمُؤۡمِنِينَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ﴾[محمد: ۱۹].
«برای گناهان خود و مردان و زنان مؤمن، آمرزش بخواه».
و قال تعالی:
﴿وَٱسۡتَغۡفِرِ ٱللَّهَۖ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ غَفُورٗا رَّحِيمٗا١٠٦﴾[النساء: ۱۰۶]
«و از خدا، آمرزش بخواه، بی‌گمان خداوند بس آمرزنده و مهربان است».
و قال تعالی:
﴿فَسَبِّحۡ بِحَمۡدِ رَبِّكَ وَٱسۡتَغۡفِرۡهُۚ إِنَّهُۥ كَانَ تَوَّابَۢا٣﴾[النصر: ۳].
«پروردگار خود را سپاس و ستایش کن و از او آمرزش بخواه که خدا بسیار توبه‌پذیر است».
و قال تعالی:
﴿لِلَّذِينَ ٱتَّقَوۡاْ عِندَ رَبِّهِمۡ جَنَّٰتٞ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ﴾[آل عمران: ۱۵].
«برای کسانی که پرهیزگاری پیشه کنند، در نزد پروردگارشان باغ‌هایی است که نهرهای آب در زیر آنها جاری است».
تا آن‌جا که می‌فرماید:
﴿وَٱلۡمُسۡتَغۡفِرِينَ بِٱلۡأَسۡحَارِ﴾[آل عمران: ۱۷].
«و آنان که صبحگاهان طلب مغفرت می‌کنند».
و قال تعالی:
﴿وَمَن يَعۡمَلۡ سُوٓءًا أَوۡ يَظۡلِمۡ نَفۡسَهُۥ ثُمَّ يَسۡتَغۡفِرِ ٱللَّهَ يَجِدِ ٱللَّهَ غَفُورٗا رَّحِيمٗا١١٠﴾[النساء: ۱۱۰].
«هرکس که کار بدی بکند، یا (با انجام گناه) بر خود ستم کند، سپس از خدا آمرزش بطلبد، خدا را آمرزنده‌ی مهربان خواهد یافت».
و قال تعالی:
﴿وَمَا كَانَ ٱللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمۡ وَأَنتَ فِيهِمۡۚ وَمَا كَانَ ٱللَّهُ مُعَذِّبَهُمۡ وَهُمۡ يَسۡتَغۡفِرُونَ٣٣﴾[الأنفال: ۳۳].
«چنان نیست که خداوند، در حالی که تو در میان آنان هستی، ایشان را عذاب کند و هم‌چنین خداوند ایشان را عذاب نمی‌دهد، در حالی که آنان طلب بخشش و آمرزش می‌نمایند».
و قال تعالی:
﴿وَٱلَّذِينَ إِذَا فَعَلُواْ فَٰحِشَةً أَوۡ ظَلَمُوٓاْ أَنفُسَهُمۡ ذَكَرُواْ ٱللَّهَ فَٱسۡتَغۡفَرُواْ لِذُنُوبِهِمۡ وَمَن يَغۡفِرُ ٱلذُّنُوبَ إِلَّا ٱللَّهُ وَلَمۡ يُصِرُّواْ عَلَىٰ مَا فَعَلُواْ وَهُمۡ يَعۡلَمُونَ١٣٥﴾[آل عمران: ۱۳۵].
«و کسانی که چون دچار گناه (کبیره‌ای) شدند یا (با انجام گناه صغیره‌ای) بر خویشتن ستم کردند، به یاد خدا می‌افتند و آمرزش گناهان خود را خواستار می‌شوند ـ و به جز خدا کیست که گناهان را بیامرزد؟ ـ و با علم و آگاهی بر چیزی که انجام داده‌اند، پافشاری نمی‌کنند».
والآيات في الباب كثيرة معلومة.
آیات در این مورد، فراوان و معلوم است.
۱۸۶۹- «وَعن الأَغَرِّ المُزَنيِّ سأَنَّ رسُول اللَّهِ صقَالَ: «إِنَّهُ لَيُغَانُ على قَلْبي، وَإِني لأَسْتغْفِرُ اللَّه في الْيوْمِ مِئَةَ مرَّةٍ»» رواهُ مُسلِم.
۱۸۶۹. «از اغر مزنی سروایت شده است که پیامبر صفرمودند: «گاهی از ذکر کوتاه می‌آییم ( و مدت اندکی) دلم با ابر غفلت پوشیده می‌شود و هر روز صد مرتبه از خدا طلب آمرزش می‌نمایم»» [۱۱۰۰].
۱۸۷۰- «وعنْ أَبي هُريْرة سقَال: سمِعْتُ رسُول اللَّهِ صيقُولُ: «واللَّهِ إِنِّي لأَسْتَغْفِرُ اللَّه وأَتُوبُ إِلَيْهِ في الْيَوْمِ أَكْثَرَ مِنْ سبْعِينَ مَرَّةً»» رواه البخاري.
۱۸۷۰. «از ابوهریره سروایت شده است که گفت: از پیامبر صشنیدم که می‌فرمود: «به خدا سوگند، من هر روز بیش از هفتاد مرتبه به درگاه خدا طلب آمرزش و توبه می‌کنم»» [۱۱۰۱].
۱۸۷۱- «وعنْهُ سقَال: قَال رسُولُ اللَّهِ ص: «والَّذي نَفْسِي بِيدِهِ لَوْ لَمْ تُذْنِبُوا، لَذَهَب اللَّه تَعَالى بِكُمْ، ولجاءَ بقَوْمٍ يُذْنِبُونَ فَيَسْتَغْفِرُونَ اللَّه تَعالى فَيغْفِرُ لـهمْ»» رواه مسلم.
۱۸۷۱. «از ابوهریره سروایت شده است که پیامبر صفرمودند: «سوگند به کسی که جانم در دست اوست،اگر شما گناه نمی‌کردید، خداوند شما را از میان برمی‌داشت و مردمی دیگر می‌آورد که گناه کنند و از خداوند طلب آمرزش نمایند تا آن‌گاه، خداوند آنها را بیامرزد»» [۱۱۰۲].
۱۸۷۲- «وعَنِ ابْنِ عُمر بقَال: كُنَّا نَعُدُّ لِرَسُول اللَّهِ صفي الـمجلِس الْواحِدِ مائَةَ مرَّةٍ: «ربِّ اغْفِرْ لي، وتُبْ عَليَّ إِنَّكَ أَنْتَ التَّوابُ الرَّحِيمُ»» رواه أبو داود، والترمذي، وقال: حديث صحيح.
۱۸۷۲. «از ابن عمر بروایت شده است که گفت: با پیامبر صبودیم و از او می‌شنیدیم و می‌شمردیم که در یک مجلس واحد، صد مرتبه می‌فرمود: «ربِّ اغْفِرْ لي، وتُبْ علَی إِنَّك أَنْتَ التَّوابُ الرَّحِیمُ: خدایا! مرا بیامرز و توبه‌ی مرا قبول فرما که به حقیقت تو توبه‌پذیر و مهربانی»» [۱۱۰۳].
۱۸۷۳- «وعنِ ابْنِ عَبَّاسٍ بقَال: قالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: «منْ لَزِم الاسْتِغْفَار، جعل اللَّه لَهُ مِنْ كُلِّ ضِيقٍ مخْرجاً، ومنْ كُلِّ هَمٍّ فَرجاً، وَرَزَقَهُ مِنْ حيْثُ لا يَحْتَسِبُ»» رواه أبو داود.
۱۸۷۳. «از ابن عباس بروایت شده است که پیامبر صفرمودند: «هرکس ملازم استغفار باشد و همیشه طلب آمرزش کند، خداوند برای او از هر تنگی و سختی در خروجی و از هر غمی راه نجاتی برایش می‌گشاید و از محلی که خود نمی‌داند و گمان نمی‌برد، به او روزی عطا می‌فرماید»» [۱۱۰۴].
۱۸۷۴- «وعنِ ابْنِ مَسْعُودٍ سقال: قال رسُولُ اللَّه ص: «منْ قال: أَسْتَغْفِرُ اللَّه الذي لا إِلَهَ إِلاَّ هُو الحيَّ الْقَيُّومَ وأَتُوبُ إِلَيهِ، غُفِرَتْ ذُنُوبُهُ وإِنْ كَانَ قَدْ فَرَّ مِنَ الزَّحْفِ»» رواه أبو داود والترمذي والحاكِمُ، وقال: حدِيثٌ صحيحٌ على شَرْطِ البُخَارِيِّ ومُسلمٍ.
۱۸۷۴. «از ابن مسعود سروایت شده است که پیامبر صفرمودند: «هرکس بگوید: أَسْتَغْفِرُ اللَّه الذی لا إِلَهَ إِلاَّ هُو الحی الْقَیومَ وأَتُوبُ إِلَیهِ: طلب آمرزش می‌کنم از خدایی که هیچ خدایی جز او نیست و زنده و پایدار است و به درگاه او توبه می‌کنم، گناهانش آمرزیده می‌شود اگرچه از جنگ هم فرار کرده باشد»» [۱۱۰۵].
۱۸۷۵- «وعنْ شَدَّادِ بْنِ أَوْسٍ سعن النَّبِيِّ صقالَ: «سيِّدُ الاسْتِغْفار أَنْ يقُول الْعبْدُ: اللَّهُمَّ أَنْتَ رَبِّي، لا إِلَه إِلاَّ أَنْتَ خَلَقْتَني وأَنَا عَبْدُكَ، وأَنَا على عهْدِكَ ووعْدِكَ ما اسْتَطَعْتُ، أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ ما صنَعْتُ، أَبوءُ لَكَ بِنِعْمتِكَ علَيَّ، وأَبُوءُ بذَنْبي فَاغْفِرْ لي، فَإِنَّهُ لا يغْفِرُ الذُّنُوبِ إِلاَّ أَنْتَ. منْ قَالَهَا مِنَ النَّهَارِ مُوقِناً بِهَا، فَمـاتَ مِنْ يوْمِهِ قَبْل أَنْ يُمْسِيَ، فَهُو مِنْ أَهْلِ الجنَّةِ، ومَنْ قَالَهَا مِنَ اللَّيْلِ وهُو مُوقِنٌ بها فَمَاتَ قَبل أَنْ يُصْبِح، فهُو مِنْ أَهْلِ الجنَّةِ»» رواه البخاري.
«أَبُوءُ»: بباءٍ مضْمومةٍ ثُمَّ واوٍ وهـمزَةٍ مضمومة، ومَعْنَاهُ: أَقِرُّ وَأَعترِفُ.
۱۸۷۵. «از شداد بن اوس سروایت شده است که پیامبر صفرمودند: «بزرگ‌ترین استغفار آن است که انسان بگوید: اللَّهُمَّ أَنْتَ رَبِّي، لا إِلَه إِلاَّ أَنْتَ خَلَقْتَني وأَنَا عَبْدُكَ، وأَنَا على عهْدِكَ ووعْدِكَ ما اسْتَطَعْتُ، أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ ما صنَعْتُ، أَبوءُ لَكَ بِنِعْمتِكَ علَيَّ، وأَبُوءُ بذَنْبي فَاغْفِرْ لي، فَإِنَّهُ لا يغْفِرُ الذُّنُوبِ إِلاَّ أَنْتَ: بارخدایا! تو پروردگار منی، جز تو خدایی نیست، مرا آفریدی و من بنده‌ی تو هستم و تا حدی که بتوانم بر پیمان و وعده‌ی تو وفادارم، از شر اعمال خودم به تو پناه می‌برم، به همه‌ی رحمت و نعمتت که بر من ارزانی داشتی، اقرار می‌کنم و به گناهم، اعتراف می‌نمایم پس مرا بیامرز که همانا جز تو کسی نیست که گناهان را بیامرزد. هرکسی در روز این دعا را بخواند و به آن اعتقاد داشته باشد و آن روز پیش از غروب بمیرد از اهل بهشت می‌باشد و نیز و هرکس در شب آن را بخواند و به آن اعتقاد داشته باشد و همان شب پیش از صبح بمیرد، از اهل بهشت است»» [۱۱۰۶].
۱۸۷۶- «وعنْ ثوْبانَ سقَال: كَانَ رسولُ اللَّهِ صإِذا انْصرفَ مِنْ صلاتِهِ، استَغْفَر اللَّه ثَلاثاً وقَالَ: «اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلامُ، ومِنْكَ السَّلامُ، تَباركْتَ ياذَا الجلالِ والإِكْرامِ» قيلَ لِلأوزاعِيِّ وهُوَ أَحدُ رُوَاتِهِ: كَيْفَ الاسْتِغْفَارُ؟ قَال: يقُولُ: أَسْتَغْفِرُ اللَّه، أَسْتَغْفِرُ اللَّه» رواه مسلم.
۱۸۷۶.«از ثوبان سروایت شده است که گفت: پیامبر صهرگاه از نماز سلام می‌داد، سه مرتبه استغفار نموده، می‌فرمود: «اللهم! أنت السلام، ومنك السلام، تبارکت یا ذا الجلال و الاکرام!: خداوندا! سلام (دهنده و گیرنده‌ی سلامت و آسایش) تو هستی و سلامت و آسایش از توست، تو با عظمتی و صفات جلال و جمالت بسیارند، ای دارای عظمت و بخشش!» به اوزاعی ـ که از راویان حدیث است ـ گفته شد: استغفار چگونه است؟ جواب داد: می‌گویی: استغفرالله، استغفرالله: از خداوند طلب بخشش می‌کنم» [۱۱۰۷].
۱۸۷۷- «وعَنْ عَائِشَةَ لقَالَتْ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صيُكْثِرُ أَنْ يَقُولَ قَبْل موْتِهِ: «سُبْحانَ اللَّهِ وبحمْدِهِ، أَسْتَغْفِرُ اللَّه وأَتُوبُ إِلَيْهِ»» متفقٌ عليه.
۱۸۷۷. «از حضرت عایشه لروایت شده است که پیامبر صپیش از فوتشان بسیار این ذکر را می‌خواند «سُبْحانَ اللَّهِ وبحمْدِهِ، أَسْتَغْفِرُ اللَّه وأَتُوبُ إِلَیهِ» خداوند را به پاکی یاد می‌کنم و به سپاس و ستایش او مشغولم و از او طلب آمرزش و به درگاه او توبه می‌کنم»» [۱۱۰۸].
۱۸۷۸- «وَعَنْ أَنسٍ سقالَ: سمِعْتُ رسُولَ اللَّه صيَقُولُ: «قالَ اللَّه تَعَالى: يا ابْنَ آدَمَ إِنَّكَ ما دَعَوْتَني ورجوْتَني غفرتُ لَكَ على ما كَانَ منْكَ وَلا أُبَالِي، يا ابْنَ آدم لَوْ بلَغَتْ ذُنُوبُك عَنَانَ السَّماءِ ثُم اسْتَغْفَرْتَني غَفرْتُ لَكَ وَلا أُبالي، يا ابْنَ آدم إِنَّكَ لَوْ أَتَيْتَني بِقُرابِ الأَرْضِ خطايَا، ثُمَّ لَقِيتَني لا تُشْرِكُ بي شَيْئاً، لأَتَيْتُكَ بِقُرابِها مَغْفِرَةً»» رواه الترمذي وقَالَ: حَدِيثٌ حَسَنٌ.
«عنان السَّمَـاءِ» بِفَتْحِ العيْنِ: قِيل: هُو السَّحَابُ، وقِيل: هُوَ مَا عنَّ لَكَ مِنْها، أَيْ: ظَهَرَ، و «قُرَابُ الأَرْضِ» بِضَمِّ القافِ، ورُويَ بِكَسْرِهَا، والضَّمُّ أَشْهَرُ، وهُو ما يُقَاربُ مِلْئَهَا.
۱۸۷۸. «از انس سروایت شده است که گفت: از پیامبر صشنیدم که می‌فرمود: «خداوند متعال می‌فرماید: ای فرزند آدم! تا وقتی که مرا بخوانی و به من امیدوار باشی، همه‌ی آن‌چه از تو صادر شده (گناهان گذشته‌ی تو) را می‌بخشم (و به چگونگی گناه) اهمیتی نمی‌دهم، ای فرزند آدم! اگر گناهان تو از کثرت و بزرگی به ابرهای آسمان برسد و سپس از من آمرزش بخواهی، تو را می‌آمرزم، ای فرزند آدم! اگر به اندازه‌ی گنجایش زمین، گناه به‌سوی من بیاوری و سپس در حالی به من برسی که چیزی را شریک من قرار نمی‌دهی، با گنجایش زمین مغفرت و آمرزش به استقبال تو می‌آیم»» [۱۱۰۹].
۱۸۷۹- «وَعنِ ابنِ عُمَرَ بأَنَّ النَّبيَّ صقَال: «يا معْشَرَ النِّساءِ تَصَدَّقْنَ، وأَكْثِرْنَ مِنَ الاسْتِغْفَارِ، فَإِنِّي رَأَيْتُكُنَّ أَكْثَرَ أَهْلِ النَّارِ» قالَتِ امْرَأَةٌ مِنْهُنَّ: مالَنَا أَكْثَرَ أَهْلِ النَّارِ؟ قَالَ: «تُكْثِرْنَ اللَّعْنَ، وتَكْفُرْنَ العشِيرَ مَا رأَيْتُ مِنْ نَاقِصَاتِ عقْلٍ ودِينٍ أَغْلبَ لِذِي لُبٍّ مِنْكُنَّ» قَالَتْ: ما نُقْصانُ الْعقْل والدِّينِ؟ قال: «شَهَادَةُ امرأَتَيْنِ بِشهَادةِ رجُلٍ، وتَمْكُثُ الأَيَّامَ لا تُصَلِّي»» رواه مسلم.
۱۸۷۹. «از ابن عمر بروایت شده است که پیامبر صفرمودند: «ای گروه زنان! صدقه دهید و زیاد استغفار کنید، زیرا من شما را بیشترین اهل دوزخ دیده‌ام»، زنی گفت: چرا ما بیشتر اهل دوزخ هستیم؟ پیامبر صفرمود: «لعنت زیاد می‌کنید و عشرت و رفاقت خوب شوهر را می‌پوشانید و فراموش و انکار می‌کنید و من، هیچ موجود ناقص عقل و دینی ندیده‌ام که بیشتر از شما بر صاحب عقل، غالب و چیره باشد»، آن زن گفت: نقصان عقل و دین چیست؟ فرمودند: «شهادت دو زن در مقابل شهادت یک مرد (این نقصان عقل است) و نیز زن روزها می‌گذرد و او (به واسطه‌ی حیض و نفاس و ولادت) نماز نمی‌خواند»» [۱۱۱۰]و [۱۱۱۱].
[۱۱۰۰] مسلم روایت کرده است؛ [(۲۷۰۲)]. [بخشی از این حدیث قبلاً به شماره‌ی ۱۴، گذشت]. [۱۱۰۱] بخاری روایت کرده است؛ [(۶۳۰۷)]. [این حدیث قبلاً به شماره‌ی ۱۳، آمده است]. [۱۱۰۲] مسلم روایت کرده است؛ [(۲۷۴۹)]. [این حدیث قبلاً به شماره‌ی ۴۲۲، آمده است]. [۱۱۰۳] ابوداود [(۱۵۱۶)] و ترمذی [(۳۴۳۰)] روایت کرده‌اند و ترمذی گفته است: حدیثی صحیح است. [۱۱۰۴] ابوداود روایت کرده است؛ [(۱۵۱۸)]. [۱۱۰۵] ابوداود [(۱۵۱۷)] و ترمذی [(۳۵۷۲)] و حاکم [(۱/۵۱۱)] روایت کرده‌اند و حاکم گفته است: حدیثی حسن بنا بر شرط بخاری و مسلم است. [۱۱۰۶] بخاری روایت کرده است؛ [(۶۳۰۶)]. [۱۱۰۷] مسلم روایت کرده است؛ [(۵۹۱)]. [این حدیث قبلاً به شماره‌ی ۱۴۱۵، آمده است]. [۱۱۰۸] متفق علیه است؛ [خ (۸۱۷)، م (۱/۳۵۱)]. [۱۱۰۹] ترمذی [(۳۵۳۴)] روایت کرده و گفته است: حدیثی حسن است. [این حدیث قبلاً هم به شماره‌ی ۴۴۲ آمده است]. [۱۱۱۰] مسلم روایت کرده است؛ [(۷۹)]. [۱۱۱۱] [باید گفت: از آن‌جا که در اکثریت زنان، به واسطه‌ی وظایف مادری، احساس بر اندیشه غلبه دارد، از زنان دو شاهد گرفته می‌شود و این که: انجام ندادن نماز و روزه و عبادات برای زن در زمان حیض و... گرچه در کمیت عبادت وی نقصان وارد می‌کند ـ و همین نکته موردنظر حدیث است ـ اما گناهی برایشان محسوب نمی‌شود ـ ویراستاران].