العلیم أ

منزهی تو، ما چیزی جز آنچه به ما آموخته‌ای نمی‌دانیم، تو دانا و حکیمی. بار الها! ما را از بندگانی قرار ده که سخنان را شنیده و از بهترین آنان پیروی می‌کنند. پروردگارا! هر آنچه از علم نصیبمان گردانیده‌ای، منفعت و خیر در آن قرارده و آن را به عنوان دلیل و حجتی در روز قیامت علیه ما قرار مده یا رب العالمین!.

«عليم» اسمی از اسماء الله حسنی است که در قرآن کریم در مورد آن نص وارد شده است خداوند می‌فرماید:

﴿وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡعَلِيمُ ٥﴾[العنکبوت: ۵].

«و او شنوا و آگاه است».

﴿إِنَّهُۥ هُوَ ٱلۡعَلِيمُ ٱلۡحَكِيمُ ١٠٠﴾[یوسف: ۱۰۰].

«بی‌گمان او بسیار آگاه (و کارهایش همه) دارای حکمت است».

﴿وَهُوَ ٱلۡعَزِيزُ ٱلۡعَلِيمُ ٧٨﴾[النمل: ۷۸].

«و او بس چیره و توانا و آگاه و دانا است».

«علیم» کسی است که علمش به تمامی چیزها محیط باشد؛ هر آنچه ظاهر و یا پوشیده است، هر چیزی که ریز یا درشت است به همه‌ی آن‌ها علم دارد. علیم صفتی قدیمی و قائم به ذات حق است که به معلومات متعلق می‌گردد، چه این معلومات دانستنش واجب و یا جایز باشد تعلقی که کامل بر آن احاطه داشته و آن را بی پرده کشف می‌نماید. علم صفتی ازلی است که حقایق را همان گونه که هستند بدون هیچ کم و زیادی می‌داند. خداوند، ذات و اسماء و صفات خود را می‌شناسد و هر آنچه را روی داده و یا روی می‌دهد و غیب و زمان وقوع قیامت را می‌داند. خداوند هر آنچه را درون رحم‌ها وجود دارد و زمان بارندگی را می‌داند و می‌‌داند هر نفسی چه چیزی را به دست می‌آورد و در چه مکانی مرگ به سراغش می‌آید. او کسی است که تفصیل کارها و امور را می‌داند و ریزه‌کاری‌های آن‌ها را می‌شناسد و پوشیدگی ضمایر و روان‌ها را می‌داند. هیچ چیز در آسمان‌ها و زمین بر او پوشیده نیست. آگاهی بر اشیاء چه قبل از وقوع و پیدایش و چه بعد از آن برای او یکسان است و او پاک و منزه است از این که از علم تازه‌ای در مورد رویدادهای جهان استفاده نماید، زیرا بی‌گمان او از جهانیان بی‌نیاز است. خداوند تبارک و تعالی می‌داند که خودش یکتا و یگانه است و می‌داند که شریک قرار دادن برایش محال و غیرممکن است و غیب آسمان‌ها و زمین را می‌داند و تمامی این اوصاف از آن خداوند است و بقیه جاهل و نادانند مگر آن مقدار که خداوند آنان را آگاه گرداند. خداوند می‌فرماید:

﴿وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيۡءٖ مِّنۡ عِلۡمِهِۦٓ إِلَّا بِمَا شَآءَ﴾[البقرة: ۲۵۵].

«چیزی از علم او را فراچنگ نمی‌آورند جز آن مقداری را که وی بخواهد».

﴿ٱلرَّحۡمَٰنُ ١ عَلَّمَ ٱلۡقُرۡءَانَ ٢﴾[الرحمن: ۱-۲].

«خداوند مهربان. قرآن را یاد داد...».

﴿وَعَلَّمۡنَٰهُ مِن لَّدُنَّا عِلۡمٗا ٦٥﴾[کهف: ۶۵].

«و از جانب خویش بدو علم (فراوانی) داده بودیم».

﴿وَٱللَّهُ أَخۡرَجَكُم مِّنۢ بُطُونِ أُمَّهَٰتِكُمۡ لَا تَعۡلَمُونَ شَيۡ‍ٔٗا﴾[النحل: ۷۸].

«خداوند شما را از شکم‌های مادران‌تان بیرون آورد در حالی که چیزی نمی‌دانستید».

علم خداوند از بعضی جهات با علوم بندگان مخالف است. اول: این که خداوند با علمی فراگیر و محیط بر خلاف بندگان که فاقد آنند تمامی معلومات را می‌داند، دوم: این که علمش با تغییرمعلومات تغییر نمی‌کند و از حواس و فکر، بر خلاف بندگان استفاده نمی‌کند سوم: این که علم خداوندی لازم‌الإجرا بوده و زوال‌ناپذیر است هم‌چنان که خداوند می‌فرماید:

﴿وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيّٗا ٦٤﴾[مریم: ۶۴].

«و پروردگارت فراموشکار نبوده (و نیست)».

در حالی که علم بنده دچار زوال می‌شود. یکی دیگر از وجوه اختلاف این است که اشتغال خداوند به علمی او را از دیگرعلوم باز نمی‌دارد در حالی که بنده این گونه است. همان‌گونه که معلومات خداوند را نهایت و حدودی برایش قابل تصور نیست، اما معلومات بنده محدود و ناقص است. اضافه بر این‌ها هیچ چیز پوشیده‌ای در جهان برای خداوند وجود ندارد و علمش تمامی مسائل ریز و درشت را در آسمان‌ها و زمین تحت سیطره‌ی خود دارد و در حقیقت علم بندگان همه‌اش از علم خداوند علیم خبیر کمک و یاری گرفته است. خداوند می‌فرماید:

﴿مَنۡ أَنۢبَأَكَ هَٰذَاۖ قَالَ نَبَّأَنِيَ ٱلۡعَلِيمُ ٱلۡخَبِيرُ ٣﴾[التحریم: ۳].

«چه کی تو را از این (موضوع) آگاه کرده است؟ پیغمبر گفت: خداوند بس دانا و آگاه مرا با خبر کرده است».

خداوند می‌فرماید:

﴿إِنَّمَا يَخۡشَى ٱللَّهَ مِنۡ عِبَادِهِ ٱلۡعُلَمَٰٓؤُاْ﴾[فاطر: ۲۸].

«تنها بندگان دانا و دانشمند، از خدا، ترس آمیخته با تعظیم دارند».

یعنی علما اهل ترس آمیخته با تعظیم در برابر خداوند هستند و هر کس که این خشیت در او نباشد، او را نمی‌توان عالم به حساب آورد.