تصویری توصیفی برادرم ابوالحسن
برادرم ابوالحسن را نخستین بار در زمستان ١٩٥١ میلادی در انجمن الشبان المسلمین در قاهره بعد از پایان یکی از سخنرانی‌های شب‌های سه‌شنبه، ملاقات نمودم. وی مؤدبانه و فروتنانه درخواست نمود تا در یکی از جلسات، بحثی پیرامون «جهان بر سر دوراهی» ارائه دهد. ایشان را فردی لاغراندام و ضعیف دیدم، دارای محاسنی گندمگون، با لباس‌های ساده و ارزان‌قیمت، نگاه‌هایی عمیق و ژرف و سخنانی دقیق و گیرا بود، اما همراه با گرفتگی صدا. بعداً متوجه شدم به علت تلاش مستمر و خستگی زیاد، این ناراحتی همیشه با وی همراه است. پس از نخستین ملاقات گذارا رشته‌ی اخوت و دوستی در بین ما استحکام یافت. بنابراین، مطالب ذیل را بر مبنای آگاهی و اطلاعات می‌نویسم.
دانشمند مؤمن، دعوتگر و انسان مخلص، سیدابوالحسن علی حسنی ندوی از سلاله‌ی حسن بن علی س می‌باشد. پدر بزرگوارش علامه عبدالحی بن فخرالدین بن عبدالعلی است که نسبش به عبدالله اشتر بن محمد ذی النفس الزکیه بن عبدالله بن المحض بن حسن المثنی بن حسن السبط بن علی بن ابی طالب می‌رسد. وی دارای کتاب‌های متعددی است که برخی خطی‌اند و برخی به زیور طبع اراسته شده‌اند. مشهورترین کتابش نزهة الخواطر[٩] در هشت جلد است، ایشان در سال ١٣٤١ هـ چشم از جهان فروبستند.
استاد ابوالحسن در رای بریلی قریه‌ی تکیه واقع در ٧٠ کیلومتری لکهنؤ در محرم ١٣٣٢ هجری قمری چشم به جهان گشود، خداوند عمرش را طولانی کند و اسلام و مسلمانان را از وجودش بهره‌مند گرداند!
خانواده‌ی استاد ندوی اصالتاً عربی است وتا امروز رشته‌ی نسبی خویش را حفظ نموده است. این خانواده اگرچه قرن‌هاست که در هند زندگی می‌کند و به زبان هندی سخن می‌گوید، اما پیوندش را با اصل و تبار خود حفظ نموده است، مواظبت بر توحید و سنت، اجتناب از بدعت‌ها، دعوت به سوی خدا و جهاد در راه خداوند از امتیازات این خانواده است.
استاد ابوالحسن برادری بزرگتر از خود به نام دکتر سید عبدالعلی[١٠] دارد. وی علاوه بر این که پزشک است از دار العلوم ندوة العلماء و دارالعلوم دیوبند با رتبه و امتیاز بالا فارغ التحصیل شده است. وی برخوردار از دو فرهنگ دینی و عصری است و در تربیت و آموزش استاد ندوی نقش مهمی داشته و ضمن این که ندوة العلماء را به جانشینی پدر فقیدش اداره می‌کند، برادر یتیمش را که در نه سالگی پدرش را از دست داده است، چون پدری مهربان و دلسوز مورد توجه قرار می‌دهد.
استاد ندوی فراگیری قرآنکریم را در منزل به کمک مادر بزرگوارش آغاز کرد. (مادرش یکی از زنان فاضل و نیک‌سیرت است که قرآن را حفظ نموده و علاوه بر این که می‌نویسد و تألیف می‌کند، شعر هم می‌گوید[١١] استاد در دوازده‌سالگی همزمان به فراگیری زبان انگلیسی و عربی پرداخت، آموزش زبان عربی را نزد شیخ خلیل بن محمد یمانی[١٢] آغاز کرد، دو سال کامل فقط در تحصیل ادبیات عربی گذراندند و بسیاری از کتاب‌های ادبی را خواندند و برخلاف معمول آن روزگار که در هند نسبت به ادبیات عرب رغبتی نشان نمی‌دادند، ایشان شدیداً علاقمند ادبیات شدند و کتاب‌های زیادی از ادیبان دارای سبک‌های مختلف و نوابغ قدیم و جدید را مطالعه نمودند و با منابع کهن ادبیات عرب آشنا شدند و چهار کتاب را شدیداً مورد توجه قرار دادند: ١- کلیه و دمنه، اثر ابن مقفع، ٢- نهج البلاغه از شریف رضی، ٣- دلائل الاعجاز، ایر جرجانی، ٤- حماسه، اثر ابی‌تمام. سپس به دانشگاه لکهنؤ پیوست، در این دانشگاه علوم جدید به زبان انگلیسی تدریس می‌شد و در آن بخشی مخصوص ادبیات عربی بود، استاد ندوی در آن روز از نظر سنی کوچکترین دانشجو بود، نخست دروس قواعد برایش سنگین بود و این چیز سبب شد تا از بقیه مقداری عقب افتد، اما سپس با تفوق و امتیاز تحصیلش را ادامه داد، نهایتاً تحصیلات خویش را در رشته‌ای ادبیات نزد شیخ تقی الدین هلالی مراکشی[١٣] رئیس بخش ادبیات عربی در ندوة العلماء به پایان رساند.
استاد ندوی سپس به ندوة العلماء پیوست و دو سال در آنجا ماند و علوم حدیث را فرا گرفت، در این مدت از شیخ الحدیث، شیخ حیدر حسن خان[١٤] کاملاً استفاده نمود و چند ماهی نیز در دارالعلوم دیوبند اقامت گزید و در دروس حدیث علام بزرگوار و مجاهد نستوه، شیخ حسین احمد مدنی[١٥] شرکت نمود.
نخستین اقدام ادبی استاد به شکل نگارش مقاله‌ای بود در شرح حال امام سید احمد بن عرفان شهید امام دعوت به توحید، سنت و جهاد در راه خدا. استاد این مقاله را به سفارش برادر بزرگش دکتر سید عبدالعلی نوشت و استادش دکتر تقی الدین هلالی آن را برای علامه رشید رضا صاحب مجله‌ی مشهور المنار فرستاد و رشید رضا نیز آن را در مجله‌ی مزبور منتشر کرد.
سپس استاد ندوی این مقاله را به شکل رساله‌ای تحت عنوان ترجمة السید الإمام احمد بن عرفان الشهید در سال ١٣٥٠ هـ . ق به چاپ رساند، این نخستین کوشش ادبی استاد در زبان عربی بود، در آن زمان عمرش از هفده و هیجده سال تجاوز نمی‌کرد.
استاد ندوی سپس به لاهور[١٦] مسافرت نمود و تفسیر را نزد مصلح کبیر و داعی بزرگ شیخ احمد علی[١٧]، مفسر مشهور خواند، تحصیلات استاد ندوی اغلب به سبک دانشگاهی و همراه با مدارک تحصیلی نبوده است، بلکه تحصیلاتی آزاد بوده است.
استاد بعد از اتمام تحصیلاتش به لکهنؤ برگشت و در آنجا در سمت استادی مدت ده سال مشغول تدریس علوم مختلف بود، در کنار تدریس در مجله‌ی الضیاء به مدیریت استاد مسعود ندوی[١٨] منشتره از ندوة العلماء مقاله می‌نوشت. همینطور به تألیف کتاب به زبان اردو نیز مشغول بود، نخستین کتابش سیرت سید احمد شهید در حالی به چاپ رسید که استاد ٢٥ سال بیش نداشت و به قدری مورد استقبال قرار گرفت که در مدت زمان کمی چهار مرتبه تجدید چاپ شد.
استاد ندوی سپس به دهلی عزیمت کرد و با داعی بزرگ شیخ محمد الیاس ملاقات نمود، این ملاقات نقطه‌ی تحولی در زندگی ابوالحسن بود؛ زیرا شیخ محمد الیاس از طریق دعوت رابطه‌ی عمیقی با اغلب مردم داشت و استاد ندوی با توجه به پرداختن به تحقیق و تألیف رابطه‌ی چندانی با اغلب مردم نداشت، از آن به بعد ایشان به برقرارنمودن ارتباط با مردم روستایی پرداخت و به قصد انتشار دعوت در روستاها و شهرهای هند، به مسافرت‌هایی پرداخت که احیاناً هرکدام یک ماه طول می‌کشید.
شیخ محمد الیاس در حکمت عمیق دینی و قوت ایمان مثل ابی الحسن، علی بن ابی طالب بود و چنانچه برادر بزرگوارمان استاد ندوی می‌فرماید: وی تصویری صادق از سلف صالح و انسانی غیور و مخلص بود که از وضعیت مسلمانان دچار درد و اندوه می‌شد وتلاش و حرکتش به خاطر امور مسلمانان بود و با روح قوی و تپنده‌ی خویش در راه اسلام می‌سوخت[١٩].
استاد ندوی تربیت روحی خویش را از عارف جلیل القدی و مربی بزرگ شیخ عبدالقادر رائی پوری[٢٠] فرا گرفت و از صحبت و مجالست وی استفاده نمود.
استاد ندوی سردبیری مجله‌ی الندوه را که به زبان اردو منتشر می‌شد و ارگان ندوه بود، به عهده گرفت. دانشگاه اسلامی علیگره نیز از استاد درخواست نمود تا برنامه‌ای در رشته‌ی علوم دینی برای دانشجویان مقطع لیسانس طرح نماید که استاد هم کتابی به نام اسلامیات تألیف نمود و مورد قبول دانشگاه نیز قرار گرفت.
داشنگاه ملی اسلامی دهلی در سال ١٣٦١ هـ . ق (١٩٤٢ م) از استاد جهت ایراد سخنرانی دعوت به عمل آورد، استاد در این دانشگاه پیرامون «دین و تمدن» سخنرانی نمود و مورد قبول همه قرار گرفت و در سطح وسیعی انتشار یافت.
در این مدت استاد کتاب‌هایی برای طلاب مدارس عربی هند تألیف نمود، مانند کتاب مختارات فی الأدب العربی که دارالعلوم ندوه و برخی از دانشگاه‌های اسلامی کتاب مزبور را در برنامه‌ی درسی‌شان گنجاندند و همینطور کتاب قصص النبیین للاطفال در سه جلد و کتاب‌های دیگر.
استاد مجله‌ی التعمیر را که دو هفته یک بار به زبان اردو منتشر می‌شد، راه انداخت و همینطور انجمنی جهت گسترش اسالم در بین هندوها تأسیس نمود، این انجمن اسلامی چندین رساله و مباحث علمی را به زبان انگلیسی، زبان رایج در هند پیرامون الام منتشر نمود.
در اواخر سال ١٣٧٨ هـ (١٩٥٩ م) انجمن علمی – اسلامی در لکهنؤ تأسیس نمود، این انجمن به زبان‌های انگلیسی، هندی، اردو و عربی دارای فعالیت‌های چشمگیر و نتایج علمی باارزشی است.
استاد کتاب ما ذا خسرالعالم بانحطاط مسلمین را در سال ١٣٦٤ هـ (١٩٤٥ م) در سن ٣٢ سالگی تألیف نمود؛ اما چاپ آن به علت ویرایش و اضافاتی که در آن در حال انجام بود، تا سال ١٣٦٩ هـ (١٩٥٠ م) به تعویق افتاد.
برادر بزرگوار ابوالحسن به نگهداری کتاب و استفاده از آن شدیداً علاقمند است، در بین متاع دنیا تنها چیزی که برایش عزیز و گرانبهاست، کتاب مفید است و بهترین هدیه برای او کتابی است که دوستش دارد و تغذیه‌اش می‌کند، وی هرگز کتاب‌ها را صرفاً جهت تزیین منزلش جمع‌آوری نمی‌کنند، بلکه کتاب را چنان مورد مطالعه و نقد و بررسی قرار می‌دهد که کاملاً آن را هضم می‌کند و یادداشت‌ها و نوشته‌های گوناگون داخل کتاب‌هایش بهترین دلیل بر این موضوع است.
مطالعات و تحقیقات وسیع همراه با تجربه و موهبت‌های خاص وی را به سخن‌گفتن به زبان عربی بدون آمادگی قبلی قادر ساخته است، به گونه‌ای که در زبان عربی با به کارگیری واژگان فصیح و تعابیر زیبا چون سیلی خروشان سخن می‌گوید.
استاد ندوی اکثر سخنرانی‌هایش را از قبل آماده می‌کند و اغلب آن‌ها را می‌نویسند، سبک وی به گونه‌ای است که عنصر عاطفی شدیداً برآن غالب است، با وجود این هرگاه باب بحث را می‌گشاید، شنوندگان را کاملاً مستفید و بهره‌مند می‌گرداند، تا جایی که سراغ دارم و بارها برایم گفته است استاد هرگز دوست ندارد در موضوعی بدون آمادگی سخن گوید. البته این آمادگی جهت کمبود بضاعت علمی نیست، بلکه به خاطر دقت و تحقیق است که یک عالم دینی باید داشته باشد.
ذوق نثرگویی بر استاد ندوی غالب است و هیچگاه طبع وی را یاری نکرده که شعر بسراید. استاد ندوی رشته‌های مختلف ورزش را تمرین نموده است، مانند فوتبال، شنا، شکار و تنیس. و نهایتاً از همه‌ی این ورزش‌ها دست کشیده است، با وجود این به بیماری‌های گوناگونی مبتلا شده و مدت‌ها در بستر بیماری مانده است، به خصوص ناراحتی سینه که اخیراً خداوند متعال وی را از آن شفا عنایت فرمود و فقط احیاناً با سرفه‌هایی دچار می‌شود.
استاد تمام انواع عکس را نادرست می‌داند و با دشت قابل ملاحظه‌ای بر خودش تحریم می‌کند، باری به اتفاق وی از یکی از مؤسسه‌های بزرگ چاپ و نشر قاهره دیدن نمودیم، عکاس مؤسسه علاقمند بود که عکسی جهت یادگاری از ما بیندازد؛ اما استاد علی رغم اصرار زیاد درخواستش را رد نمود و خاطرنشان کرد که مسلمانان هند بر حرمت عکس اتفاق نظر دارند.
باری از وی در مورد شخصیت‌های گذشته که از آن‌ها متأثر شده پرسیدم، اینگونه پاسخ داد: امام احمد بن حنبل که موضع‌گیری‌اش در محنت خلق قرآن مشهور است، شیخ الاسلام ابن تیمیه، مجدد بزرگ شیخ امد سرهندی (متوفای سال ١٣٠٤ هـ . ق) صاحب مکتوبات ماندگار در شریعت و حقیقت و در مبارزه با بدعت‌ها، علامه شاه ولی الله دهلوی (متوفای ١١٧٦ هـ . ق)، محقق بزرگ جهان اسلام و صاحب کتاب حجة الله البالغة سید احمد شهید[٢١] نخستین مؤسس دولت دینی و اسلامی در هند در قرن ١٣ هـ . ق این دولت چند ماهی استمرار یافت اما نهایتاً انگلیسی‌ها با توطئه‌های خود بر وی شوریدند و راه را برآن بستند.
بزرگترین آرزوی ابوالحسن این است که اسلام را در گسترده‌ی یتی حاکم ببیند و دولت‌های تجاوزگر را معذب و مغلوب مشاهده کند، تا از این طریق تسکین یابد و به خویش بشارت دهد. همینطور آرزو دارد که انتقام الهی را زا کسانی که با اسلام مبارزه نمودند و مسلمانان را به خاک مذلت کشاندند، با چشم سر مشاهده کند.
وی معتقد است بقای اقلیت مسلمان در هند، مایه‌ی خیر است و وجود آن برای هند مفید است، شاید اسلام در هند آینده‌ی درخشانی داشته باشد.
استاد ندوی دو مرتبه در سال‌های ١٣٦٧ هـ و ١٣٦٩ هـ ( ١٩ ٤٧ – ١٩٥٠ م) به حجاز عزیمت نمود و سپس مسافرت‌های متعددی به این دیار داشته است.
در سال ١٣٧٠ ]ت (١٩٥١ م) به مصر آمد، از اغلب کشورهای جهان اسلام دیدن نموده است. در سال ١٣٧٥ هـ (١٩٥٦ م) نیز به ترکیه مسافرت نمود.
از پایتخت‌های بزرگ اروپا و از آن جمله مشهورترین شهرهای اندلس اسلامی، نخستین بار در سال ١٣٨٢ هـ دیدن نمود و بار دوم در سال ١٣٨٣ هـ (١٩٦٢ – ١٩٦٣ م) به این کشورها عزیمت نمود، در تمام این زیارت‌ها مراکز دینی را از نزدیک مشاهده نموده و به ایراد سخنرانی و درس پرداخته است، قابل توجه است که در هر سرزمینی قدم گذاشته است در آنجا تلاش‌ها و نتایجی را به جای گذاشته است.
در سال ١٣٨٠ هـ (١٩٦٢ م) بعد از درگذشت برادر بزرگش دکتر سید عبدالعلی حسنی / به عنوان مدیر کل ندوة العلماء انتخاب شد، همینطور به عضویت فرهنگستان دمشق در سال ١٩٥٧ درآمد و به عنوان استاد مهمان در دانشگاه دمشق جهت ایراد سخنرانی و مباحث علمی از وی دعوت به عمل آمد.
در سال ١٣٨٠ هـ (١٩٦١ م) به عنوان یکی از اعضای شورای مؤسس رابطة العالم الاسلامی در مکه‌ی مکرمه انتخاب شد و همچنین به عضویت شورای عالی دانشگاه اسلامی مدینه‌ی منوره درآمد و در سال ١٩٥٩ م به عنوان رئیس هیأت تعلیمات دینی ولایت شمالی هند، انتخاب شد.
زمانی که استاد در مصر حضور داشت، از خوبی‌ها و محاسن مصر از وی پرسیدم، به اختصار چنین گفت: ایمان به خدا، دین، محبت با مسلمانان به خصوص اگر غریب باشد، نرم دلی، شرح صدر، کثرت کارهای تولیدی. سپس از بدی‌ها و معایب مصر از وی پرسیدم، ابتدا طفره رفت، سپس پاسخ داد: بی‌حجابی و عدم پوشش درست، عکس‌های مبتذل در روزنامه‌ها و مجلات نادیده گرفتن بعضی از محرمات از سوی علما، عدم محافظت بر نمازهای جماعت در مساجد علی رغم مساجد زیاد، پیروی ناآگاهانه از تمدن غرب.
برادرم، ابوالحسن دشمن مظاهر دروغین است، در لباس، خوراک و پوشاک سادگی را رعایت می‌کند، تکلف و تشریفات زیاد را دوست ندارد، در زندگی به مال و دنیا هیچ ارزشی قایل نیست، اعتمادش بر پروردگار بالاتر از هرچیز است، پایداری‌اش در راه باورها ضرب المثل است و در شرایطی که دیگران شکست می‌ورند، اخلاص عمیق رمز پیروزی اوست.
سخن به درازا کشید، اما هنوز از برادرم، ابوالحسن تمام گفتنی‌ها را نگفتم.
احمد شرباصی
استاد الأزهر شریف
[٩]- هفت جلد این کتاب از دایرة المعارف حیدرآباد هند انتشار یافته و جلد هشتم در آستانه‌ی چاپ است، این کتاب حاوی ضرح حال پنج هزار تن از بزرگان هند می‌باشد. کتاب دیگری از نویسنده تحت عنوان الثقافة الإسلامية في الهند چاپ المجمع العلمی العربی در دمشق، نیز انتشار یافته است.
[١٠]- وی در ٢١ ذیقعده ١٣٨٠ هجری برابر با ١٩٦١ میلادی وفات نمود.
[١١]- از او چند کتاب و دو مجموعه شعر که همه مناجات، دعا و مدح پیامبر است، انتشار یافته و مورد استقبال خوانندگان واقع شده است، وی در ششم جمادی الثانی ١٣٨٨ هجری برابر با ٣١ آگست ١٩٦٨ میلادی درگذشت.
[١٢]- ایشان نوه‌ی محدث جلیل القدر، شیخ حسین بن محسن انصاری یمانی مقیم بهوفال هند می‌باشد. این خاندان اصالتاً از یمن هستنأ، وی دارای مکه‌ی راسخی در تعلیم زبان و ادبیات عربی بود و از ذوق عربی اصیل برخوردار بود. در نهم جمادی الثانی ١٣٨٦ هـ . ق در کراچی وفات نمود.
[١٣]- وی طلایه‌دار نهضت ادبیات عرب در هند است که خواستار تعدیلاتی در روش‌های آموزش زبان عربی بود، در مغرب (مراکش) متولد شد، دروس ابتدایی را در آنجا فرا گرفت. به مصر، عراق و سعودی مسافرت نمود و زمان ملک عبدالعزیز مدتی در سعودی به تدریس مشغول شد. سپس بنابر مشکلاتی که بین ایشان و مقامات سعودی پیش آمد، به هند عزیمت نمود و در مبارکپور اقامت گزید و حدیث را از علامه عبدالرحمن مبارکپوری صاحب کتاب تحفة الاخوذی شرح سنن ترمذی فرا گرفت و شدیداً مورد محبت وی قرار گرفت. در سال ١٩٣٠ م در یکی از سفرهایش به شهر بنارس شیخ خلیل بن محمد یمانی با وی آشنا شد و به مقام و مهارت وی در علوم و ادبیات پی برد. بدین جهت شیخ خلیل از ایشان خواست تا در ندوة العلماء به عنوان استاد ادبیات مشغول خدمت باشند، شیخ تقی الدین این دعوت را پذیرفت و چهار سال در ندوة العلماء ماند و چنان خدماتی بر جای گذاشت که افراد متعدد در سالیان دراز از آن عاجزند. با حضور ایشان گروهی از ادبیان فارغ التحصیل شدند که در رأس شان استاد مسعود ندوی، استاد محمد ناظم ندوی و استاد ابوالحسن ندوی می‌باشند.
[١٤]- جهت اطلاع کامل از شرح حال ایشان مراجعه شود به کتاب الاعلام بمن في الهند من الاعلام في القرن العشرين، چاپ دار ابن کثیر، دمشق.
[١٥]- رک: منبع پیشین.
[١٦]- لاهور قبل از تقسیم هند شهر علم و فرهنگ و مرکز چاپ و نشر بود، استاد ندوی از این فرصت ارزشمند بهره برد و با اکثر مردمان و استادان و مشهورترین ادیبان و شاعران به خصوص شاعر اسلام محمد اقبال ملاقات کرد و در برخی مجالسش شرکت نمود، شاعر بزرگ با وجود جوان بودن استاد و عدم شهرتش از وی خوشش آمد و با او انس گرفت. برای توضیح بیشتر رک: استاد ندوی، روائع اقبال، و همینطور ابوالحسن علي الحسني الإمام المفكر الداعية الكبير، چاپ دار ابن کثیر، دمشق.
[١٧]- در رمضان ١٣٨١ هـ . ق وفات نمود.
[١٨]- در رجب ١٣٧٣ هـ (١٦ مارس ١٩٤٥ م) وفات نمود.
[١٩]- جهت اطلاع کامل از شرح حال ایشان، رک: استاد ندوی، الدعوة الإسلامية وتطورها في الهند، الداعية الكبير الشيخ محمد إلياس الكاندهلوي و کتاب الإعلام بمن في الهند من الإعلام في القرن العشرين، ترجمه‌ی فارسی دو کتاب نخست به قلم استاد بزرگوار مولانا محمد قاسم قاسمی در ایران منتشر شده است.
[٢٠]- شرح حال کامل ایشان را در کتاب الإعلام بمن في الهند من الإعلام في القرن العشرين، چاپ دار ابن کثیر، دمشق ملاحظه فرمایید.
[٢١]- وی از خاندان استاد ندوی و از مشهورترین افراد این خاندان و تمام دیار هند است. در سال ١٢٠١ هـ در رائی بریلی متولد شد و در منطقه‌ی بالاکوت واقع در پاکستان کنونی در سال ١٣٤٦ هـ به شهادت رسید.