تصویری از جاهلیت
یکی از دانشمندان بزرگ اسلام با مهارت کامل تصویر جالبی از جاهلیت به دست داده است:[١٥٢]
«زمانی که رومیان و عجم‌ها قرن‌های طولانی وارث خلافت شدند، در لذت‌های دنیا فرو رفتند، آخرت را به فراموشی سپردند، شیطان بر آنان غلبه نمود، در فراهم‌آوردنِ امکانات زندگی فرو رفتند و بدان فخرجویی کردند، دانشمندان از سرزمین‌های دور جهت استخراج و بیان شیوه‌های دقیق زندگی و امکانات آن به سراغ‌شان می‌آمدند، آنان همواره آن امکانات را به کار می‌بستند و بدان‌ها می‌افزودند و به خود مباهات می‌کردند، این وضعیت تا جایی رسیده بود که اگر کسی از رؤسا کمربند یا تاجی می‌پوشید که قیمتش از صدهزار درهم کمتر بود، وی را نکوهش می‌کردند، همینطور اگر قصر باشکوه، حمام، استخر، باغ‌های متنوع، اسب‌های تیزتک، غلامان زیباروی، لباس‌های گرانقیمت و خوراکی‌ها متنوع نمی‌داشت (با نگاه‌های سرزنشگر اطرافیان مواجه می‌شد).
آنچه امروز در زندگی مقامات کشوری مشاهده می‌کنید، برای مقایسه کافی است، تمام این موارد در بنیاد زندگی‌شان ریشه دوانده بود و تنها زمانی از قلب‌شان پا بیرون می‌گذارد که قلب‌شان پاره شود. در اثر این پدیده‌ها آفتی بزرگ و دردی بی‌درمان سراسر اندام مدنیت آن روز را فرا گرفته بود. روستایی و شهری و توانگر و بینوا، همه و همه زیر چنگال این آفت درآمده بودند و دست به گریبانش شده بودند و با رنج‌ها و مشکلات بیکرانی مواجه شده بودند.
بدیهی است که امکانات مزوبر، جز با سرمایه‌ی هنگفت، هرگز به دست نمی‌آمد، به دست‌آمدن سرمایه‌های کلان هم جز با چند برابرنمودن مالیات‌ها بر کشاورزان و تاجران و فشارآوردن بر آن‌ها ممکن نبود.
اگر امتناع می‌ورزیدند، مورد شکنجه و قتل قرار می‌گرفتند و اگر اطاعت می‌کردند، به منزله‌ی الاغ و گاوی درمی‌آمدند که صرفاً جهت کوفتن دروکردن و کشیدن آب به کار گرفته می‌شود و به این منظور نیز پرورش می‌یابد، و آنگاه لحظه‌ای از رنج و زحمت رهایی نداشتند.
بنابراین، آن‌ها برای سعادت اخروی هیچ توجهی نداشتند، و اساساً قدرت آن را نیز از دست داده بودند و بسا اوقات در یک منطقه‌ی وسیع، یک نفر هم نبود که دینش را مورد توجه قرار دهد»[١٥٣].
[١٥٢]- ایشان شیخ الاسلام احمد بن عبدالرحیم معروف به شاه ولی الله دهلوی (م – ١١٧٦) می‌باشند.
[١٥٣]- حجة الله البالغة، باب أقامة الارتفاقات و اصلاح الرسوم