ساختن مساجد
گرچه رسول اکرم ج از ساختمان‌سازی نفرت داشتند و به همین جهت صرف مال و پول را در خاک و گِل نمی‌پسندیدند. ولی چون هدف اصلی از نهضت و قیام اسلام، تسبیح و تقدیس الله و اعتلای نام او بود. بنابراین، به محض این که یک قبیله مسلمان می‌شد، یکی از نیازهای اولیه آن، مسجد بود. علت دیگر نیاز به مساجد این بود که مساجد فقط محل برپایی نمازهای پنجگانه نبودند، بلکه در واقع مرکز تجمع افراد یک روستا و یا یک محله، پنج بار در شبانه روز و به نمایش گذاشتن وحدت و قدرت اسلامی و توسعۀ روزافزون این وحدت و قدرت به حساب می‌آمدند. از این جهت آن‌حضرت تأکید تمام بر اقامۀ نماز با جماعت می‌فرمودند. در مدینه منوره قبایل مختلفی در محله‌های مختلف زندگی می‌کردند و در هر محله‌ای یک مسجد ساخته شده بود. ابوداود در کتاب المراسیل با سند ذکر کرده است که فقط در مدینه در زمان آن‌حضرت ج نُه مسجد وجود داشت که در آن‌ها نماز جماعت به طور مستقل اقامه می‌شد. اسامی آن‌ها عبارت است از:
۱- مسجد بنی عمیر؛
۲- مسجد بنی ساعده؛
۳- مسجد بنی عبید؛
۴- مسجد بنی سلمه؛
۵- مسجد بنی رایح؛
۶- مسجد بنی زریق؛
۷- مسجد غفار؛
۸- مسجد اسلم؛
۹- مسجد جهینه؛
علاوه بر این‌ها از دیگر روایات متفرق این مساجد هم ثابت می‌شوند:
۱- مسجد بنی خداره؛
۲- مسجد بنی امیه (قبیله‌ای از انصار)؛
۳- مسجد بنی بیاضه؛
۴- مسجد بنی الحبلی؛
۵- مسجد بنی عصیه؛
۶- مسجد ابی فیصلی؛
۷- مسجد بنی دینار؛
۸- مسجد ابی بن کعب؛
۹- مسجد النابغة؛
۱۰- مسجد ابن عدی؛
۱۱- مسجد بلحارث بن خزرج؛
۱۲- مسجد بنی حطمه؛
۱۳- مسجد الفضیح؛
۱۴- مسجد بنی حارثه؛
۱۵- مسجد بنی ظفر؛
۱۶- مسجد بنی عبدالاشهل؛
۱۷- مسجد واقم؛
۱۸- مسجد بنی معاویه؛
۱۹- مسجد بنی قریظه؛
۲۰- مسجد بنی وایل؛
۲۱- مسجد الشجرة [۱۲۱]؛
این هم از روایات معلوم می‌شود که همزمان با توسعه و گسترش اسلام، در اطراف و خارج مدینه، در جاهای مختلفی مساجدی ساخته شده بودند که نمازهای پنجگانه در آنجا اقامه می‌شد و از هر محله‌ای که بامدادان صدای اذان به گوش می‌رسید، آن محله مورد حمله سپاه اسلام واقع نمی‌شد. چنانکه یک بار در یکی از سفرهای جهاد، صدای الله اکبر به گوش مبارک آن‌حضرت رسید. ایشان فرمودند: این شهادت بر فطرت است. پس از آن صدای أشهد أن لا إله إلا الله به گوش رسید. آن‌حضرت فرمودند: از آتش رهایی یافت. صحابه کرام به این سو و آن سو متوجه شدند دیدند که این صدای چوپانی است که به گوش رسیده [۱۲۲].
تمام مجاهدان اسلام به این توصیه شده بودند. چنانکه یک بار وقتی یک سریه را روانه کردند، فرمودند:
«إِذَا رَأَيْتُمْ مَسْجِدًا أَوْ سَمِعْتُمْ صوتاً فَلَا تَقْتُلُوا أَحَدًا» [۱۲۳]. «هرگاه مسجدی دیدید و یا این که صدای اذان به گوش‌تان رسید، از جنگ در آنجا خودداری کنید».
از این روایات از یک سو معلوم می‌شود که در عصر نبوت، اسلام تا چه حدی توسعه و گسترش داشته و از سویی دیگر ثابت می‌شود قبایلی که مسلمان می‌شدند، برای خود مساجد احداث می‌کردند که پنج بار در شبانه روز در آن‌ها اذان گفته می‌شد و نماز با جماعت اقامه می‌گشت.
بر اثر نبود امکانات کافی، مساجدی که در آن زمان ساخته شده بودند تا مدت مدیدی مقاومت نیاوردند و بر جای نماندند و قسمت اعظم آن‌ها از بین رفت به طوری که از اسامی و تاریخ بنای آن‌ها نیز اطلاعات کافی در تاریخ باقی نماند. البته تعدادی از آن‌ها تا ادوار بعدی باقی ماندند که از تاریخ آن‌ها معلوم می‌شود که اماکن مختلف سرزمین عربستان با این شعائر دینی و یادگارهای مذهبی تا مدت‌ها آباد بود [۱۲۴].
قبیلۀ عبدالقیس از عرب‌های بحرین اسلام آورده بود. این قبیله مسجدی ساخته بود، چنانکه در تاریخ اسلام پس از مسجد نبوی اولین مسجدی که در آن نماز جمعه اقامه شده همین مسجد عبدالقیس در بحرین بود. در صحیح بخاری کتاب الجمعة، مذکور است:
«عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ أَوَّلَ جُمُعَةٍ جُمِّعَتْ بَعْدَ جُمُعَةٍ فِي مَسْجِدِ رَسُولِ الله ج، فِي مَسْجِدِ عَبْدِ القَيْسِ بِجُوَاثَى مِنَ البَحْرَيْنِ». «از عبدالله بن عباس روایت است که پس از مسجد نبوی، اولین نماز جمعه در مسجد عبدالقیس در روستای جواثی در بحرین اقامه شد».
هنگامی که اهل طائف مسلمان شدند، آن‌حضرت ج به آنان توصیه کردند تا در محلی که بت آن‌ها نصب بود، مسجدی بنا کنند [۱۲۵]. از «طلق بن علی» روایت است که وقتی قوم ما به محضر آن‌حضرت ج حاضر شدند، اظهار داشتند: در شهر ما بتکده‌ای است. آن‌حضرت آب وضوی خود را عنایت کرده فرمودند: بت را بشکنید و بتکده را تخریب کنید و این آب‌ها را در آنجا بپاشید و مسجدی در آنجا بنا کنید. چنانکه وقتی آن‌ها برگشتند، طبق دستور عمل کردند [۱۲۶].
این نوع مساجد گرچه در مناطق مختلفی از سرزمین عربستان احداث شده بودند. ولی در کتب احادیث معمولاً از مساجدی ذکری به میان آمده است که در مدینه و حوالی آن بنا شده بودند. در صحیح مسلم، روایت شده که در روز عاشورا از سوی رسول خدا ج در محله‌هایی از انصار که در اطراف مدینه بودند، اعلام شد: هرکس روزه گرفته است، روزه‌اش را به پایان رساند و کسانی که روزه نگرفته‌اند باقی روز را روزه گیرند. پس از این اعلام، صحابه کرام چنان اهمیتی به روزۀ روز عاشورا می‌دادند که ضمن این که خودشان روزه می‌گرفتند، کودکان خود را نیز به گرفتن روزه وادار می‌کردند. کودکان را از خانه‌ها بیرون کرده با خود به مساجد می‌آوردند و هرگاه آب و غذایی می‌خواستند و گریه می‌کردند، با اسباب بازی‌هایشان آنان را سرگرم و مشغول می‌کردند [۱۲۷].
امام بخاری / در صحیح بخاری، بحث مستقلی تحت عنوان «آیا مساجد را می‌توان به نام افراد منسوب کرد»؟ طرح نموده است و حدیثی تحت این بحث آورده که در آن با صراحت از مسجدی به نام «مسجد بنی زریق» نام برده است.
انس بن مالک، نماز عصر را با رسول اکرم ج می‌خواند و به محلۀ خود می‌آمد. در آنجا مردم در مسجد منتظر بودند. او می‌آمد و اعلام می‌کرد: در مسجد نبوی نماز خوانده شده است، آنگاه مردم در آنجا نماز می‌خواندند [۱۲۸]. از این روایات صریحاً معلوم می‌شود هر قبیله‌ای برای خود مسجد بنا کرده بود. از بعضی روایات صحاح، این هم معلوم می‌شود که بعضی از اصحاب با رسول اکرم ج نماز می‌خواندند سپس به مسجد محلۀ خود رفته و در آنجا نماز جماعت اقامه می‌کردند. چنانکه معاذ بن جبل، اینگونه عمل می‌کرد. علاوه از قبایلی که در مدینه زندگی می‌کردند، قبایل دیگری هم که هجرت کرده به مدینه می‌آمدند، برای خود مساجدی بنا می‌کردند، چنانکه در طبقات ابن سعد مذکور است: «ولجهينة مسجد بالمدينة» «جهینه هم در مدینه مسجدی داشت» علاوه بر نیاز قبایل به احداث مساجد، یکی دیگر از عوامل ساختن مساجد این بود که در مسیر راه در هرکجا که رسول اکرم ج توقف می‌کردند و نماز می‌گزاردند، صحابۀ کرام در آنجا به طور تبرک مسجدی احداث می‌کردند. چنانکه امام بخاری در کتاب صحیح بخاری، بابی، تحت این عنوان منعقد کرده است: «باب المساجد التي على طريق المدينة والمواضع التي صلى فيها النبي ج».
یعنی مساجدی که در مسیر راه‌های منتهی به مدینه و در جاهایی واقع بودند که آن‌حضرت نماز خوانده بودند و در تحت این باب، مساجد متعددی از این قبیل را نام برده است، حافظ ابن حجر اسامی ذیل را بیان کرده است:
۱- مسجد قبا؛
۲- مسجد الفصیح؛
۳- مسجد بنی قریظه؛
۴- مشربه‌ام ابراهیم؛
۵- مسجد بنی ظفر یا مسجد بغله؛
۶- مسجد بنی معاویه؛
۷- مسجد فتح؛
۸- مسجد قبلتین؛
حافظ ابن حجر این را هم مرقوم نموده که در مدینه و اطراف آن، مساجدی که با سنگ‌های تراشکاری شده بنا شده‌اند، در همۀ آن‌ها آن‌حضرت ج نماز خوانده‌اند، زیرا که حضرت عمر بن عبدالعزیز وقتی آن مساجد را بازسازی کرده بود، از اهل مدینه تحقیقات کاملی در این باره به عمل آورده بود [۱۲۹].
[۱۲۱] تمام این تفصیلات از عینی شرح بخاری ۲ / ۴۲ اخذ گردیده. [۱۲۲] صحیح مسلم ۱ / کتاب الأذان، باب الإمساك عن الإغارة علی قوم في دارالکفر إذا سمع منهم الأذان. [۱۲۳] أبوداود، کتاب الجهاد في دعاء المشرکین. [۱۲۴] نسائی کتاب المساجد. [۱۲۵] زادالمعاد ۱ / ۴۸۵ به نقل از ابوداود طیالسی. [۱۲۶] سنن نسائی کتاب المساجد / ۱۱۸. [۱۲۷] صحیح مسلم کتاب الصیام، باب من أکل في عاشورا فلیکف بقیة یومه. [۱۲۸] مسند ابن حنبل ۳ / ۲۳۲. [۱۲۹] فتح الباری ۱ / ۴۷۱.