مداومت بر عمل
بهترین و مؤکدترین جنبۀ اخلاق این است که آدمی هر کاری را اختیار می‌کند، چنان با استقامت بر آن مداومت کند که گویا جزو فطرت و طبیعت وی قرار گرفته است. جز انسان سایر مخلوقات جهان فقط یک نوع عمل انجام می‌دهند و آن‌ها به‌طور طبیعی بر این امر مجبوراند. خورشید فقط نور می‌دهد. صدور تاریکی از وی ممکن نیست. شب فقط تاریکی می‌آورد. درختان در فصل خود، میوه می‌دهند و گل‌ها در فصل بهار شکفته می‌شوند. تمام انواع حیوانات را افعال و اخلاق نوعی خود، به اندازه سر مویی تجاوز نمی‌کنند. لکن انسان از جانب خداوند مختار خلق شده است. او خورشید نیز هست و تاریکی نیز. درخت او در هر موسم شکوفه می‌آورد و گل‌های اخلاق او برای شکفتن وابسته به فصل بهار نیستند. او مانند حیوانات فقط بر انجام یک نوع عمل و اخلاق مجبور نیست. به او اختیار داده شده و همین اختیار نتیجۀ مسئولیت پذیری و تکلیف وی است.
اما یکی از نکات عمیق و قابل توجه این است که آنچه آدمی برای خود به عنوان اخلاق نیکو انتخاب می‌کند، به شدت پای‌بند آن باشد و بر آن مواظبت کند و چنان بر آن مداومت کند که گویا با وجودی که در انجام کارها خود مختار است، ولی در این جنبه مجبور است و مردم با مشاهده وی یقین و باور کنند که از این شخص جز این کار، دیگر کاری ساخته نیست و این کار از وی چنان صادر شود همانند نور از آفتاب، میوه از درخت و بوی خوش از گل که این خصوصیات از این‌ها در هیچ حالی جدا نمی‌شوند. نام این امر، «استقامت حال» و مداومت بر عمل است.
پیامبر اکرم ج در تمام کارهای خود از همین اصول پیروی می‌کردند. هر عملی را با هر روش و در هر وقتی که آغاز کردند، همواره با شدت پای‌بند آن بودند.
واژۀ «سنّت» در شریعت از همین اصول به دست آمده است. سنت عبارت از آن فعلی است که پیامبر اکرم ج همیشه آن را انجام داده‌اند و بدون مانع و عارض قوی هیچگاه آن را ترک نکرده‌اند. روی این اساس، تمام سنت‌ها در حقیقت مظهر استقامت و مداومت بر عمل آن‌حضرت هستند. معمولات ایشان قبلاً ذکر گردید. از آن‌ها معلوم شد که تمام اخلاق و اعمال آن‌حضرت منظم و مستحکم بودند، به‌طوری که در تمام عمر به قدر ذره‌ای فرق و تفاوت در آن‌ها به وجود نیامد.
یک بار شخصی دربارۀ اعمال و عبادات آن‌حضرت ج از عایشه ل سؤال کرد که آیا در روز خاصی آن‌ها را انجام می‌دادند. وی در پاسخ اظهار داشت: «لاَ، كَانَ عَمَلُهُ دِيمَةً» یعنی: نه، عمل ایشان پیوسته و مسلسل بود. یعنی همچنانکه باران در فصل خود می‌بارد و از باریدن متوقف نمی‌شود، حال آن‌حضرت نیز اینگونه بود که هر کاری را که اختیار می‌کردند، همیشه بر آن مواظبت می‌کردند سپس فرمودند:
«وَأَيُّكُمْ يَسْتَطِيعُ مَا كَانَ النَّبِيُّ ج يَسْتَطِيعُ». «کدام‌یک از شما می‌تواند آنچه را آن‌حضرت انجام می‌دادند، انجام دهد» [۵۱۲].
در روایتی دیگر مذکور است:
«وَكَانَ إِذَا عَمِلَ عَمَلًا أَثْبَتَهُ» [۵۱۳]. «یعنی هرگاه عملی را انجام می‌دادند بر آن مواظبت می‌کردند».
به همین جهت آن‌حضرت فرمودند:
«أَنَّ أَحَبَّ الْعَمَلِ إِلَى اللهِ أَدْوَمُهُ» [۵۱۴]. «یعنی محبوب‌ترین عمل نزد خداوند متعال آن است که آدمی بر آن مداومت و مواظبت کند».
آن حضرت شب‌ها بلند می‌شدند و عبادت می‌کردند. حضرت عایشه ل می‌گوید: آن‌حضرت هیچگاه عبادت شب را ترک نمی‌کردند. اگر گاهی حال‌شان مساعد نبود و یا کسالتی داشت، نشسته عبادت می‌کردند [۵۱۵].
جریر بن عبدالله س یکی از صحابه است. هنگامی که آن‌حضرت ج وی را می‌دید، از محبتی که با وی داشت تبسم می‌کرد. وی می‌گوید: هیچگاه چنین نشد که به محضر ایشان حاضر شوم و ایشان متبسم نباشند [۵۱۶]. برای هر عملی که وقتی مقرر کرده بودند، هیچگاه از آن وقت تخلف نمی‌کردند. اوقات نماز و تسبیحات، تعداد نوافل، ساعات خواب و بیداری، برنامه ملاقات با افراد، همه این‌ها روی حساب و برنامه بودند و همین برنامه، دستورالعمل زندگی مسلمانان به حساب می‌آید.
[۵۱۲] صحیح بخاری کتاب الرقاق. [۵۱۳] ابوداود کتاب الصلوة و صحیح بخاری کتاب الأدب. [۵۱۴] ایضا. [۵۱۵] ابوداود، قیام اللیل. [۵۱۶] صحیح مسلم مناقب جریر بن عبد الله.