اوقات مجالس
وقت این نوع مجالس بعد از نماز صبح تعیین شده بود.
بعد از نماز صبح آن‌حضرت می‌نشستند و صحابه کرام از ایشان کسب فیض می‌کردند. از بعضی روایات معلوم می‌شود که آن‌حضرت بعد از هر نماز می‌نشستند و مجلس تشکیل می‌شد. چنانکه وقتی از جانب الله تعالی بر کعب بن مالک بر اثر غیبت وی از غزوه تبوک، توبیخ و عتاب نازل شد و با او قطع رابطه شد، او در همین مجالس می‌آمد و خشنودی و رضایت آن‌حضرت را از خود معلوم می‌کرد. کعب می‌گوید:
«وَآتِي رَسُولَ الله ج فَأُسَلِّمُ عَلَيْهِ وَهُوَ فِي مَجْلِسِهِ بَعْدَ الصَّلاَةِ، فَأَقُولُ فِي نَفْسِي: هَلْ حَرَّكَ شَفَتَيْهِ بِرَدِّ السَّلاَمِ أَمْ لاَ» [۳۷۷]. «من به محضر رسول اکرم ج حاضر می‌شدم و سلام می‌گفتم و ایشان در مجلس بعد از نماز بود، پس در دلم می‌گفتم: ببینم که ایشان در جواب سلام من لب‌های مبارک خود را تکان می‌دهد یا خیر».
گاهی در مجالس صبح، موعظه و ارشاد می‌کردند، در ترمذی و ابوداود از عرباض بن ساریه روایت است که:
«وَعَظَنَا رَسُولُ الله ج يَوْمًا بَعْدَ صَلَاةِ الغَدَاةِ مَوْعِظَةً بَلِيغَةً ذَرَفَتْ مِنْهَا العُيُونُ وَوَجِلَتْ مِنْهَا القُلُوبُ» [۳۷۸]. «یک روز بعد از نماز صبح رسول اکرم ج یک موعظۀ رقت باری فرمودند که چشم‌ها اشکبار و دل‌ها به تکان درآمدند».
در مجلس‌های بعد از نماز، وعظ و نصیحت و مسایل جزئی مطرح می‌شد. علاوه بر این اوقات، برای بیان مطالب مهمتر و بزرگ، جلساتی در اوقات خاص تشکیل می‌شد که نسبت به همین جلسات در احادیث چنین وارد شده: «كَانَ يَوْمًا بَارِزًا لِلنَّاسِ» [۳۷۹] (یک روز آن‌حضرت ج در ملأ عام برای بیان مطالبی خارج شدند).
چون هدف از اینگونه جلسات افاضۀ عمومی بود، لذا آن‌حضرت می‌خواستند که هیچ‌کس از آن فیوضات محروم نماند. بر همین اساس، کسانی که به آنجا می‌آمدند و بازمی‌گشتند و در جلسات شرکت نمی‌کردند، آن‌حضرت بر آن‌ها خشم می‌گرفتند. یک بار ایشان با اصحاب کرام در مسجد نشسته بودند که سه نفر وارد شدند. یکی از آن‌ها در گوشۀ مجلس نشست. نفر دوم بر اثر نبودن جای در آخر مجلس نشست و نفر سوم بازگشت. وقتی آن‌حضرت فارغ شدند، فرمودند:
«یکی از آن‌ها به خدا پناهنده شد و خدا او را پناه داد و یکی بر اثر حیا در گوشه‌ای نشست، خدا هم از او حیا کرد و یکی از خدا اعراض کرد، خدا هم از او اعراض کرد» [۳۸۰].
موعظه و نصایح هرچند به طرز مؤثر و جذابی بیان شوند بازهم از شنیدن پیوستۀ آن‌ها آدمی خسته می‌شود، و نصایح اثر خود را از دست می‌دهند. روی همین اساس آن‌حضرت ج مجالس وعظ و نصیحت را با فاصلۀ زمانی تشکیل می‌دادند. در صحیح بخاری از ابن مسعود روایت شده است:
«كَانَ النَّبِيُّ ج يتحولنا بِالْمَوْعِظَةِ فِي الأَيَّامِ، كَرَاهَةَ السَّآمَةِ عَلَيْنَا». «رسول اکرم ج با فاصله زمانی جلسات را برگزار می‌کردند تا ما احساس خستگی نکنیم».
[۳۷۷] بخاری ۲ / ۲۳۵. [۳۷۸] ترمذی / ۴۴۰. [۳۷۹] سنن ابن ماجه / ۲۲. [۳۸۰] بخاری ۱ / ۲۰ کتاب العلم.