نماز جمعه در فقه اسلامی

مستحبّات غسل:

۱- گفتن "بسم الله" در اوّل غسل: اکثر فقها آن‌را مستحب می‌دانند جز حنابله که آن‌را واجب می‌دانند به دلیل فرمودۀ پیامبر اکرم ج که فرموده‌اند: «تَوَضَّئُوا بِسْمِ اللَّه.» [۱۹۴] «با نام خداوند وضو بگیرید.» و غسل را بر وضو قیاس کرده‌اند.

۲- بنا بر حدیثی که از أمّ سلمهل روایت شد شستن دست‌ها تا مچ قبل هر شستن بدن از مستحبات غسل می‌باشد. و در روایت میمونه دو یا سه بار شستن روایت شده است.

۳- پاک کردن منی و ودی از بدن: بنابر اتفاق فقها از مستحبات می‌باشد.

۴- وضو گرفتن: بنابر حدیث عائشهل پیامبر ج بعد از شستن دست‌هایش وضو گرفتن که این از مستحبات غسل می‌باشد.

۵- آغاز شستن از راست بدن: شروع از راست بدن و از راست آغاز کردن از مستحبات شریعت می‌باشد. عائشهل روایت می‌کند: «كَانَ رَسُول اللَّهِ ج إِذَا اغْتَسَل مِنَ الْجَنَابَةِ دَعَا بِشَيْءٍ نَحْوَ الْحِلاَبِ ، فَأَخَذَ بِكَفِّهِ ، ثُمَّ بَدَأَ بِشِقِّ رَأْسِهِ الأَيْمَنِ ثُمَّ الأَيْسَرِ.» [۱۹۵] «هرگاه رَسُول اللَّه جغسل جنابت می‌نمود، ظرف محلاب [۱۹۶] مانندی را می‌طلبید و از آن با دست، آب بر می‌داشت. ابتدا سمت راست بدن خود، و سپس سمت چپ آن‌را می‌شست. و در پایان، با دست‌هایش بر فرق سر خود، آب می‌ریخت.»

۶- سه بار شستن: شافعیّه، حنفیّه و حنابله بنا بر حدیث أمّ سلمه بر این باورند که سه بار شستن کل بدن مندوب است و مالکیّه فقط شستن سر را سه بار مندوب می‌دانند. [۱۹۷] و آن‌را بر وضو قیاس کرده‌اند. اما در هیچ روایتی نیامده که پیامبر جدر غسل سه بار بدنش را شسته باشد. [۱۹۸]

البته در اینجا بیان چند نکته لازم می‌نماید:

اوّل: طبق نظر جمهور بجز ظاهریه فقها در صورتی که شخصی جُنُب باشد با انجام یک غسل به شرط آنکه نیّت انجام هر دو غسل (غسل جنابت و غسل جمعه) را نماید کفایت می‌کند و هر دو غسل را بجا آورده است ولی اگر فقط نیّت غسل جمعه را نماید، غسل جنابت را بجا نیاورده است. [۱۹۹]

دوّم: در صورتی که شخصی غسل جنابت نماید و یا غسل جمعه را بجا آورد به شرط آنکه نیّت انجام هر دو (یعنی؛ نیّت رفع حدث اکبر و حدث اصغر) را نماید، کفایت می‌کند؛ زیرا خداوند می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا قُمۡتُمۡ إِلَى ٱلصَّلَوٰةِ فَٱغۡسِلُواْ وُجُوهَكُمۡ وَأَيۡدِيَكُمۡ إِلَى ٱلۡمَرَافِقِ وَٱمۡسَحُواْ بِرُءُوسِكُمۡ وَأَرۡجُلَكُمۡ إِلَى ٱلۡكَعۡبَيۡنِۚ وَإِن كُنتُمۡ جُنُبٗا فَٱطَّهَّرُواْۚ﴾[المائدة: ۶] «ای مؤمنان! هنگامی که برای نماز بپاخاستید (و وضو نداشتید)، صورت‌ها و دست‌های خود را همراه با آرنج‌ها بشوئید، و سرهای خود را مسح کنید، و پاهای خود را همراه با قوزک‌های آن‌ها بشوئید. و اگر جنب بودید (و خواستید نماز بخوانید، همۀ بدن) خود را بشوئید.» در این آیه ﴿فَٱطَّهَّرُواْ﴾ (خود را بشویید) مراد غسل جنابت است که خداوند به کسانی که جنب باشند و بخواهند نماز بخوانند امر به غسل کردن می‌نماید، پس اگر جنب به نیّت پاک شدن خود را شست می‌تواند نماز بخواند، یعنی؛ هر دو حدثش زائل گشته است. و از آنجائیکه طبق فرموده پیامبر اکرم ج غسل جمعه با غسل جنابت حاصل می‌گردد پس انجام آن‌ها، رفع حدث اصغر نیز می‌نماید. [۲۰۰] و نیز شخص می‌تواند همزمان نیّت انجام غسل جنابت و جمعه و وضو را بنماید که همه با انجام یک غسل حاصل می‌گردند.

سوّم: در صورتی که شخص بعد از غسل، نواقض وضو بر وی وارد شود فقط لازم است که تجدید وضو کند؛ زیرا هدف و مقصد اصلی از غسل وی که نظافتش می‌باشد حاصل گشته و نواقض وضو همانگونه که تأثیری بر غسل جنابت ندارند بر غسل جمعه نیز که مانند غسل وضو می‌باشد، تأثیر ندارند. و همچنین اگر بعد از انجام غسل جمعه، غسل جنابت بر وی واجب شود دیگر نیاز به تکرار غسل جمعه ندارد. [۲۰۱]

چهارم: اگر شخص از استفاده از آب عاجز باشد یا آب کافی برای غسل نداشته باشد و یا زخمی بر غیر اعضای وضو دارد و نمی‌تواند شستشوی آن اعضا را نماید، می‌تواند همانند دیگر غسل‌ها با تیمم غسل جمعه را بجا آورد. [۲۰۲]

[۱۹۴] (صحیح): احمد، المسند (ش۱۲۷۱۷) / نسایی (ش۷۸) / ابویعلی، المسند (ش۳۰۳۶) / دارقطنی، السنن (ج۱ص۷۱) / ابن عبدالبر، التمهید (ج۱ص۲۱۹) / ابن حبان (ش۶۵۴۴) / ابن السنی، عمل اليوم والليلة (ش۲۷) / بیهقی، السنن الکبری (ش۱۹۴) والسنن الصغری (ج۱ص۴۵) / ابن خزیمه (ش۱۴۴) / ابن مندة، التوحید (ش۱۹۴) / اصفهانی، دلائل النبوة (ش۲۹۳) / ابن عبدالبر، التمهید (ج۱ص۲۱۹) از طریق (إسحاق بن إبراهيم وأحمد بن منصور ومحمّد بن مهدي وسلمة بن شبيب) روایت کرده‌اند: «أنبأنا عبد الرزاق قال حدثنا معمر عن ثابت وقتادة عن أنس قال طلب بعض أصحاب النبي صلى الله عليه و سلم وضوا فقال رسول الله صلى الله عليه و سلم: هل مع أحد منكم ماء فوضع يده في الماء ويقول توضؤوا بسم الله فرأيت الماء يخرج من بين أصابعه حتى توضؤوا من عند آخرهم قال ثابت قلت لأنس كم تراهم قال نحوا من سبعين.» ورجال احمد «رجال صحیحین» بوده واسنادش هم «صحیح» است. وامام ابن الملقن هم گفته است: «حدیثٌ صحیحٌ» وامام نووی هم گفته است: «اسناده جیدٌ» وامام ابن القیم هم گفته است: «ثبت هذا الحدیث» [ابن القیم، زاد المعاد (ج۲ص۳۵۳) / ابن الملقن، البدر المنیر (ج۲ص۹۰) / نووی، المجموع (ج۱ص۳۴۴)] [۱۹۵] (صحیح): بخاری (ش۲۵۸) / مسلم (ش۷۵۱) / ابوداود (ش۲۴۰) / نسایی (ش۴۲۴) از طریق (محمّد بن المثنى العنزى) روایت کرده‌اند: «حدثنا محمّد بن المثنى قال حدثنا أبو عاصم عن حنظلة عن القاسم عن عائشة قالت ... .» [۱۹۶] ظرفي است كه در آن شتر را مي‌دوشند. [۱۹۷] برخی از فقها سنت‌های دیگری را برای غسل بیان می‌کنند. از جمله حنفیّه: آداب و سنت‌های وضو جز ترتیب و دعا را از سنت‌های غسل می‌دانند. در حین غسل صحبت نکند و در مکانی غسل نماید که کسی وی را نبیند و بعد از آن دو رکعت نماز وضو بخواند. و سنت‌های دیگر غسل از نظر شافعیّه: حفظ نیت غسل تا آخر غسل، در آب راکد غسل نکند حتی زیاد باشد، غسل را بعد از ادرار انجام دهد تا شاید اگر منی در بدن داشته خارج گردد، رو به قبله غسل کند از کسی کمک نخواهد و با انگشتان دستش فاصله انگشتان دست و پا را پاک نماید. و در آخر "أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ ، وَأَشْهَدُ أَنَّ محمّدا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ" بگوید. و مالکیّه مسخ سوراخ داخل گوش و حنابله قبل از آب ریختن تخلیل ریشه موهای بدن و ریش را از مندوبات می‌دانند. [۱۹۸] مسلم (ش۷۷۰) / نسايي (ش۲۴۱) / ابن ماجه (ش۶۰۳) از طريق (ابن ابي شيبه و سليمان بن منصور و عمرو بن ناقد و اسحاق بن ابراهيم و ابن ابي عمر) روايت کرده اند: «حدثنا سفيان بن عيينة عن أيوب بن موسى عن سعيد بن أبي المقبري عن عبد الله بن رافع عن أم سلمة قالت: قلت يا رسول الله إني امرأة أشد ضفر رأسي فأنقضه لغسل الجنابة؟ فقال: إنما يكفيك أن تحثي عليه ثلاث حثيات من ماء ثم تفيضي عليك من الماء فتطهرين.» ومي‌بينيم كه ايشان ج امر كردند که روی سر سه مشت آب ریخته شود؛ چرا که با یک مشت خیس نمی‌شود ولی روی بدن یکبار آب ریخته شود و همه‌ی بدن را بگیرد کافی است. [۱۹۹] نووی، المجموع، ۴/۳۶۵؛ ابن قدامه، المغنی، ۲/۹۹؛ ابن حزم؛ المحلّی؛ ۲/۴۵؛ سید سالم، صحیح فقه السنة، ۱/۵۷۵. [۲۰۰] همچنین این فرموده خداوندأ نیز این حکم را تأیید می‌کند که: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تَقۡرَبُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَأَنتُمۡ سُكَٰرَىٰ حَتَّىٰ تَعۡلَمُواْ مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّىٰ تَغۡتَسِلُواْۚ﴾[النساء: ۴۳] «اي كساني كه ايمان آورده‌ايد ! در حالي كه مست هستيد به نماز نايستيد تا آن گاه كه مي‌دانيد چه مي‌گوئيد، و به نماز نايستيد در حالي كه جنب هستيد تا آن گاه كه غسل مي‌كنيد» خداوند غسل جنابت را مانع نماز دانسته پس اگر کسی به نیّت رفع حدث اکبر و اصغر غسل کند، نمازش صحیح خواهد بود. نک: ابن قدامه، شرح عمدة الفقه، ۱/۱۳۷؛ سید سالم، صحیح فقه السنة، ۱/۵۷۹. [۲۰۱] ابن قدامه، المغنی، ۲/۹۹؛ سید سالم، صحیح فقه السنة، ۱/۵۷۹؛ محمّد زحیلی، المعتمد فی الفقه الشافعی، ۱/۵۲۵. [۲۰۲] شربینی، مغنی المحتاج، ۱/۲۹۰؛ شیرازی، المهذّب، ۱/۳۷۱؛ نووی، المجموع، ۴/۴۰۴؛ محمّد زحیلی، المعتمد فی الفقه الشافعی، ۱/۵۲۵.