(۳-۴-۶) آشکارا و جهری خواندن خطبه
فقها در اشتراط جهری بودن خطبه اختلاف‌نظر دارند و دیدگاه آن‌ها با استدلال مربوطه عبارت است از:
دیدگاه اوّل: جمهور فقها از جمله: مالکیّه، قول صحیح شافعیّه، و حنابله بر این باورند که خطبه باید آشکارا خوانده شود تا افرادی اگر مانعی نباشد خطبه را بشنوند، در غیر اینصورت خطبه باطل خواهد بود. [۶۳۱]
این افراد به دلایلی از کتاب و سنّت تمسّک می‌کنند که از آن‌ها مقصد اصلی خطبه یعنی؛ رسیدن خطابه به دیگران را استنباط می‌کنند. استدلال این دسته عبارت است از:
- خداوند تعالی می‌فرمایند: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَوٰةِ مِن يَوۡمِ ٱلۡجُمُعَةِ فَٱسۡعَوۡاْ إِلَىٰ ذِكۡرِ ٱللَّهِ﴾[الجمعة: ۹] «ای مؤمنان! هنگامی که روز آدینه برای نماز جمعه أذان گفته شد، به سوی ذکر و عبادت خدا بشتابید.»
همانطور که اشاره شد منظور از ﴿ذِكۡرِ ٱللَّهِ﴾ خطبه می‌باشد و مقصد امر به آن با گوش کردن و اندرز گرفتن حاصل می‌گردد و این با جهری بودن خطبه بوجود می‌آید.
- خداوند متعال می‌فرمایند: ﴿وَإِذَا رَأَوۡاْ تِجَٰرَةً أَوۡ لَهۡوًا ٱنفَضُّوٓاْ إِلَيۡهَا وَتَرَكُوكَ قَآئِمٗاۚ﴾[الجمعة: ۱۱] «(برخی از اصحاب،) هنگامی که تجارت و یا سرگرمیی را دیدند از پیرامون تو پراکنده شدند، و تو را ایستاده (بر منبر، در حال خطبه) رها کردند.»
خداوندأ پراکنده شدن بخاطر تجارت یا سرگرمی را ذمّ می‌کند و این نمادی از وجوب استماعِ خطبه دارد و این حاصل نمی‌گردد مگر اینکه خطبه آشکارا خوانده شود.
- ابوهریرهس روایت کرده است: «قال رسول الله ج: إِذَا قُلْتَ لِصَاحِبِكَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ أَنْصِتْ وَالْإِمَامُ يَخْطُبُ فَقَدْ لَغَوْتَ.» [۶۳۲] «پیغمبر ج فرموده‌اند: هرگاه به رفیقت در (خطبۀ نماز) روز جمعه بگویی: ساکت باش در حالی که امام خطبه می‌خواند بی‌شک لغو گفته‌ای.»
- پیامبر اکرم ج امر به سکوت و گوش فرا دادن به خطبه می‌فرماید، و این در حالی میسّر خواهد بود که امام خطبه را آشکارا و جهری بخواند.
- عقل و منطق هم اقتضا می‌کند که خطبه جهری و آشکارا گفته شود؛ زیرا هدف از خطبه تذکره و اندرز می‌باشد که این فقط با آشکارا گفتن حاصل می‌گردد. [۶۳۳]
دیدگاه دوّم: حنفیّه و وجهی از شافعیّه [۶۳۴] بر این باور است که جهری بودن شرط خطبۀ جمعه نمی‌باشد. [۶۳۵]
دلیل خاصی از این دیدگاه مشاهده نمی‌گردد ولی آنچه به نظر می‌رسد استنباط از مجرد فعلِ نبیّ ج می‌باشد که دلالت بر استحباب می‌کند نه وجوب. البته باید اشاره کرد با این وصف هم هدف و مقصد اصلی خطبه با جهری بودن آن حاصل می‌گردد و این خود قرینه‌ای بر اشتراط آشکارا بودن می‌باشد اگرچه از دیدگاه جمهور خطبه شرط صحّت نماز جمعه می‌باشد و این شرط فقط با جهر حاصل می‌گردد.
قول راجح: با توجه به قوّت استدلال جمهور و نیز حصول مقصد تشریع خطبه (یعنی؛ پند و اندرز) که از دیدگاه جمهور شرط صحّت نماز جمعه می‌باشد و طبق قاعدۀ «ما لا یَتِمُّ الواجبُ إلّا به فهو واجبٌ» یعنی مقدمۀ واجب نیز واجب می‌باشد به نظر می‌رسد که آشکارا و جهری خواندن خطبه شرط صحّت خطبۀ نماز جمعه می‌باشد. (واللهُ العلیمُ أعلمُ بِالصّوابِ)
[۶۳۱] نک: مواهب الجليل والتاج والإكليل بهامشه ۲ / ۱۷۲، الفواكه الدواني ۱ / ۳۰۶، بلغة السالك والشرح الصغير بهامشه ۱ / ۱۷۸؛ الوجيز ۱ / ۶۴، حلية العلماء ۲ / ۲۷۹، روضة الطالبين ۲ / ۲۷، المجموع ۴ / ۵۲۳، مغني المحتاج ۱ / ۳۸۷؛ شرح الزركشي ۲ / ۱۸۰، الفروع ۲ / ۱۱۹، الإنصاف ۲ / ۳۹۰ ، كشاف القناع ۲ / ۳۳. [۶۳۲] (صحیح): بخاري (ش۹۳۴) / مسلم (ش۲۰۰۲-۲۰۰۵) / ابوداود (ش۱۱۱۴) / نسايي (ش۱۴۰۲و۱۵۷۷) / ابن ماجه (ش۱۱۱۰) از طريق (عبد الله بن إبراهيم بن قارظ و سعيد بن المسيب وعبدالرحمن بن اعرج) روايت کرده اند: «أن أبا هريرة أخبره أن رسول الله (صلى الله عليه وسلم) قال: ... .» [۶۳۳] مغني المحتاج ۱ / ۳۸۷ ، كشاف القناع ۲ / ۳۳ . [۶۳۴] امام نووی/ انتساب این وجه به شافعیّه را غلط و اشتباه می‌داند. [۶۳۵] الفتاوى الهندية ۱ / ۱۴۶ ، طحطاوی، مراقي الفلاح، ص ( ۱۰۳ )؛ روضة الطالبن ۲ / ۲۷ ، المجموع ۴ / ۵۲۳ .