بخش چهارم: احکام روز جمعه
برای روز جمعه احکام اختصاصی و ویژه‌ای تشریع گشته که جدای از اینکه هر کدام حکم تکلیفی خاص خود را دارد، در واقع دارای فضائلی بس والا نیز می‌باشد که از فضائل و اختصاصات روز جمعه محسوب می‌گردند. در واقع احکام روز جمعه را می‌توان به دو دسته تقسیم‌بندی کرد:
اوّل: احکامی که مربوط به روز جمعه می‌باشند و برای هر کس (کسانی که به نماز جمعه می‌روند یا نمی‌روند) حاکم و ثابت می‌باشد، این احکام عبارتند از:
۱- قرائت سورۀ کهف: قرائت این سوره در روز جمعه باعث بوجود آمدن نوری برای خواننده‌اش از فاصلۀ وی تا کعبه معظمه می‌شود.
۲- قرائت سورۀ سجده و إنسان در نماز صبحِ روز جمعه.
۳- دعا کردن: لحظه‌ای در روز جمعه قرار داده شده که خداوند به قاطعیت اجابت بنده‌اش را می‌کند و دعایش را قبول می‌کند. تمامی علما و اندیشمندان اسلامی بر این اتفاق نظر دارند که حکم این زمان خاص و پر فضیلت برداشته نشده است و این فضیلت در هر جمعه‌ای وجود دارد. اما علمای صحابۀ کرام و تابعینش و فقها در زمان این فضیلت والا اختلاف نظر دارند، به گونه‌ای که اقوال متعدّدی در این زمینه بیان شده است. در تجزیه و تحلیل دیدگاه‌ها به طور خلاصه می‌توان گفت:
اواخر عصر قبل از غروب خورشید در روز جمعه زمان قبولی دعاست که بر اساس روایت‌های زیاد دعا بدون هیچ قیدی در این لحظه که طبق فرمودۀ پیامبر ج اندک است، قبول می‌شود و طبق نظر جمهور فقها بنابر فرمودۀ پیامبر اکرم ج این زمان مقید به «وَهُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي» یعنی؛ در حالی دعا کند که ایستاده و در نماز باشد.
همچنین بنابر روایتی صحیح از ام المؤمنین عائشهل ثابت گردید که پیامبر خداج بعد از عصر بر انجام نماز استحبابی دوام داشته‌اند، پس خواندن نماز در اواخر عصر البته قبل از غروب خورشید (حدود ۱۰ دقیقه قبل از غروب؛ چرا که در این فاصلۀ اندک نماز خواندن مکروه می‌باشد) مستحب می‌باشد.
همچنین به این نتیجه هم رسیدیم که دعا کردن در نماز برای امور دنیوی و أخروی نه تنها جایز و باعث ابطال نماز نمی‌باشد بلکه مستحب است و عملکرد رسول خدا ج و صحابۀ کرامش نیز مؤیّد این حکم می‌باشند.
در آخر هم ابراز داشته شد که دعا کردن در نماز با زبان غیر عربی دلیلی بر تحریم ندارد و جایز است. هر چند در همۀ احوال أولی آن است انسان به زبان عربی و با دعاهای مأثور دعا نماید ولی با این وصف دعا کردن در نماز با غیر عربی و دعاهای غیر مأثور جایز و موجب ابطال نماز نیست ولی باید شخص در دعایش دقّت نماید که خلاف شریعت و ادب دعا نکند که موجب ابطال نماز خواهد بود.
پس هر کس خواهان این فضیلت است باید در اواخر روز جمعه در حالی که در قیام نماز (بعد از خواندن حمد و سوره یا بعد از برخواستن از رکوع) می‌باشد دعای خود را از باری تعالی بنماید و در این راستا هر دعایی در امر دنیا و عقبی جایز است و نیز شخص می‌تواند دعایش را با زبان مادری خود بیان نماید، هر چند أولی بیان دعا با زبان عربی و استفاده از دعاهای ثابت شده با نصوص شرعی می‌باشد.
۴- عدم اختصاص روز جمعه به روزه گرفتن: پیامبر خدا ج روز جمعه را به عنوان روز عید دانسته و از روزه گرفتن (البته روزۀ مستحبی) در این روز نهی فرموده‌اند.
۵- همبستری: از فرموده‌های پیامبر خدا ج استنباط می‌شود که همبستری همسران با یکدیگر در شب و روز جمعه تا قبل از نماز جمعه مستحب و ممدوح می‌باشد.
دوّم: احکامی که مختص کسانی می‌باشد که به نماز جمعه می‌روند، این احکام عبارتند از:
۱- غسل کردن
حدیث سمره بن جندبس حدیث صحیح و دلالتی صریح بر عدم وجوب غسل جمعه دارد و بنابر آن و دلایل دیگر نمی‌توان حکم به وجوب غسل جمعه داد و بدین خاطر نیز احادیثی که دلالت بر وجوب می‌کنند در واقع کلمۀ وجوب به معنای خود بکار نرفته و جمهور علما آن‌را در معنای واجبات اخلاق و محاسن عادات تفسیر می‌کنند نه واجبی که تارکش گناهکار و مذموم باشد. و با مستحب بودن غسل جمعه می‌توان إعمال هر دو دسته از روایت‌ها را نمود و «إعمالُ الدلیلینِ أولی مِن إِهمالِهما.» (استفاده از هر دو دلیل أولی‌‌تر بر عدم استفاده از آن‌هاست.) و از طرف دیگر حدیث ابوسعید خدریس وجوب غسل را بر مُحتلم می‌داند در حالیکه محتلم به کسی می‌گویند که مَنی از وی جدا شده باشد و حمل این لفظ بر شخص بالغ مَجاز است و اصل بر عدم تأویل و مَجاز است و سکوت صحابهش نسبت به عثمان بن عفانس که دانستند وی غسل نکرده، در نماز جمعه شرکت کرده نیز نمادی از واجب نبودن غسل جمعه می‌باشد.
طبق فرمودۀ پیامبر اکرم ج و نظر جمهور فقها بر خلاف ظاهریه غسل جمعه بخاطر آمدن به نماز جمعه می‌باشد نه روز جمعه. پس طبق نظر جمهور (قول راجح) هر کس؛ مرد و زن، بیمار و سالم، مسافر و غیر مسافر که قصد آمدن به نماز جمعه را داشته باشند مستحب تأکیدی می‌باشد که غسل جمعه بجا آورند. و وقت غسل جمعه از طلوع فجر روز جمعه تا آمدن برای حضور نماز جمعه می‌باشد که أولی آن است که غسل به آمدن نزدیک باشد؛ زیرا این غسل بخاطر حضور در نماز و پاک و نظیف حاضر شدن در بین مسلمین می‌باشد و جماعت مسلمان در هیئتی زیبا و تمیز گرد هم آیند و کیفیّت غسل جمعه همانند غسل جنابت است. البته توجه به چند نکته لازم می‌نماید:
اوّل: طبق نظر جمهور بجز ظاهریه فقها در صورتی که شخصی جنب باشد با انجام یک غسل به شرط آنکه نیّت انجام هر دو غسل (غسل جنابت و غسل جمعه) را نماید کفایت می‌کند و هر دو غسل را بجا آورده است ولی اگر فقط نیّت غسل جمعه را نماید، غسل جنابت را بجا نیاورده است.
دوّم: در صورتی که شخصی غسل جنابت نماید و یا غسل جمعه را بجا آورد به شرط آنکه نیّت انجام هر دو (یعنی؛ نیّت رفع حدث اکبر و حدث اصغر) را نماید کفایت می‌کند.
سوّم: در صورتی که شخص بعد از غسل، نواقض وضو بر وی وارد شود فقط لازم است که تجدید وضو کند؛ زیرا هدف و مقصد اصلی از غسل که نظافتش می‌باشد حاصل گشته و نواقض وضو همانند اینکه تأثیری بر غسل جنابت ندارند بر غسل جمعه که مانند غسل جنابت می‌باشد، ندارند. و همچنین اگر بعد از انجام غسل جمعه، غسل جنابت بر وی واجب شود دیگر نیاز به تکرار غسل جمعه نیست.
چهارم: اگر شخص از استفاده از آب عاجز باشد یا آب کافی برای غسل نداشته باشد و یا زخمی بر غیر اعضای وضوددارد و نمی‌تواند شستشوی آن اعضا را نماید، می‌تواند همانند دیگر غسل‌ها با تیمّم غسل جمعه را بجا آورد.
۲- پوشیدن بهترین لباس خصوصاً لباس سفید
پوشیدن بهترین لباسی که انسان دارد از سُنن روز جمعه می‌باشد. اکثر علما بر این باورند که پوشیدن لباس زیبا و تمیز سنّتی است برای کسانی که به نماز جمعه می‌روند. و بهترین رنگ لباسی که پیامبر ج به آن اشاره فرموده‌اند لباس سفید است که جدای از روز جمعه در روزهای دیگر نیز پوشیدن آن سنّت است.
۳- استعمال عطر و روغن
استعمال عطر و علاقۀ رسول خدا ج به بوی خوش بس محرز است. استفاده از بوی خوش مستحب است البته این استحباب برای مردان می‌باشد و نباید زن معطر از خانه بیرون رود. با این وصف، استحباب عطر و بوی خوش در روز جمعه برای نماز جمعه از تأکید بیشتری برخوردار است و پیامبر خدا ج در موارد متعدّد به این امر توصیه فرموده‌اند.
همچنین از سنّت پیامبر ج می‌باشد که موی خود را شانه و مرتّب می‌کردند و به آن روغن می‌مالیدند. این عملکرد در روز جمعه برای رفتن به نماز جمعه برای مردان مستحب می‌باشد و زنان چون باید موهای خود را بپوشانند دلیلی برای استحباب این عمل برای آن‌ها وجود ندارد.
۴- مسواک زدن
پیامبر ج همیشه و در همه حال بر سواک زدن خصوصاً در روز جمعه قبل از رفتن به نماز جمعه تأکید داشته‌اند. البته استفاده از چوب سواک از اولویّت برخوردار است؛ زیرا پیامبر اکرم ج از آن استفاده نموده‌اند و استفاده از مسواک و خمیر دندان و هر چیز دیگر برای تمیز کردن دندان‌ها مستحب است؛ زیرا از پیامبر ج به اثبات رسیده که ایشان دندان‌هایشان را با شاخه‌ای از درخت نخل تمیز کرده‌اند و بر این اساس علما گفته‌اند: اصل سنّت بر هر چیز خشنی حاصل می‌گردد که دندان و دهان را تمیز کند.
۵- زود به مسجد رفتن
مستحب و دارای اجر بزرگیست که انسان در اوّل وقت و یا در حدّ امکان در أولین فرصت ممکن برای ادای نماز جمعه در مسجد حاضر شود که خداوندأ برای این عمل و زمان اندک اجر بس بزرگی را مژده داده است. در حدیث ابوهریرهس بیان شده که پیامبر ج فرمودند: «مَنْ اغْتَسَلَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ غُسْلَ الْجَنَابَةِ ثُمَّ رَاحَ فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ بَدَنَةً وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الثَّانِيَةِ فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ بَقَرَةً وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الثَّالِثَةِ فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ كَبْشًا أَقْرَنَ وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الرَّابِعَةِ فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ دَجَاجَةً وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الْخَامِسَةِ فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ بَيْضَةً فَإِذَا خَرَجَ الْإِمَامُ حَضَرَتْ الْمَلَائِكَةُ يَسْتَمِعُونَ الذِّكْرَ.» [۲۹۹] «هر کس در روز جمعه غسل جنابت نماید و سپس زود (به سوی نماز جمعه) رهسپار شود مانند آن است که شتر ماده‌ای را قربانی کرده است و هرکس در ساعت دوّم رهسپار شود مانند آن است که گاو ماده‌ای را قربانی کرده است و هر کس در ساعت سوّم رهسپار شود مانند آن است که گوسفند نری را قربانی کرده باشد و هر کس در ساعت چهارم رهسپار شود مانند آن است که مرغی را قربانی کرده است و هر کس در ساعت پنجم رهسپار شود مانند آن است که با بخشیدن تخم مرغی به خداوند تقرب جسته است. و هرگاه امام (از منزلش به سوی مسجد) خارج شد ملائکه حاضر می‌شوند و به پند (و موعظه) گوش فرا می‌دهند.»
اندیشمندان در زمینۀ این تقسیم‌بندی اختلاف نظر دارند، با بررسی نظرات و استدلال‌های مربوطه به نظر می‌رسد که منظور از این شش ساعت، شش ساعت (هر ساعت ۶۰ دقیقه) قبل از أذان ظهر است که برای هر ساعت زودتر رفتن به مسجد برای ادای نماز جمعه ثواب و فضیلتی بیشتر وجود دارد. امّا برای امام مستحب است که در لحظۀ آخر یعنی؛ اندکی مانده به وقت نماز از خانه خارج شده و در وقت أذان در مسجد حضور داشته باشد
۶- پیاده و با آرامی به نماز جمعه رفتن
از جمله مستحبات و فضائل روز جمعه پیاده و زود رفتن به نماز جمعه می‌باشد، به گونه‌ای که نمازگزار به امام و خطیب جمعه در حدّ امکان نزدیک شود، ولی نباید برای نزدیک شدن به امام از روی شانۀ مردم عبور نماید، بنابر فرمودۀ رسول الله ج به ازای هر قدمش اجر دریافت می‌کند. و کسی که سوار بر ماشین و یا مرکبی به مسجد می‌رود مستحب است که آرام و با تأنّی حرکت کند.
۷- نزدیک امام شدن
برای نمازگزار مستحب است که در حدّ امکان به امام نزدیک شود، بنابر فضیلتی که در حدیث اوس بن اوس ثقفیس بیان شده و نیز محاسنی که در استماع خطبه وجود دارد. بنا بر حدیث عبدالله بن عمرو بن عاصب برای نزدیک شدن به امام نباید بر شانۀ مردم قدم بردارد که با این عمل ثواب نماز جمعه را از دست می‌دهد. اگر به دلیل ازدحام جایی را نزدیک خود نیابد، می‌تواند با آرامش و بدون اینکه کلامی به زبان بیاورد مبنی بر اجازه و معذرت خواهی می‌تواند به سمت جای خالی حرکت کند و در آنجا ساکن شود ولی اگر مردم زیادی در برابرش باشد باید تا وقت نماز صبر نماید تا مایۀ آزار مردم نشود.
البته باید دقّت شود جایز نیست که کسی بخاطر شخصی دیگر از جای خود برخیزد و دیگری بجای وی بنشیند. و هرگاه شخصی در مکانی در مسجد بنشیند و بنابر دلایلی از جایش برخیزد مانند: وضو گرفتن و ... این شخص در صورتی که برگردد بر جایش مستحق‌تر است. در موقع حضور در مسجد مستحب آن است که رو به قبله شخص بنشیند ولی در صورتی که بیماری یا عذری داشته باشد ایرادی بر پشت کردن به قبله یا بر پهلو تکیه زدن یا پا دراز کردن نیست و اگر موجب آزار مردم گردد و یا باعث تنگی جا گردد این عملش جایز نیست بلکه مستحب آن است که به مکانی برود که مزاحم کسی نگردد و کسی هم مزاحم وی نشوند.
برای روز جمعه احکامی ذکر شده که برخی از آن‌ها مشروع و مستحب می‌باشند ولی مختص روز جمعه نیستند بلکه بعضاً در همۀ ایام هفته فضیلت دارند؛ این موارد عبارتند از:
صلوات فرستادن بر پیامبر عظیم الشأن اسلام محمّد مصطفی ج در روز جمعه.
هیچ حدیث صحیحی در این رابطه که صلوات فرستادن از فضائل اختصاصی روز جمعه می‌باشد به اثبات نرسیده و احادیث وارده ضعیف یا واهی یا باطلند.
صلوات فرستادن طبق فرمودۀ خداوند و پیامبر اکرم ج در هر روزی و نیز روز جمعه مستحب و دارای اجر و ثواب بزرگ می‌باشد و مختص روز جمعه نمی‌باشد.
امّا در بحث احکام روز جمعه مواردی وجود دارند که از حیث سند ضعیف، یا باطل، یا منکر و یا موضوع و دروغین می‌باشند که این موارد نه تنها از احکام روز جمعه نبوده و قابل احتجاج و استناد نمی‌باشند بلکه در مواردی آنقدر گسترش یافته‌اند که صحیح جلوه می‌کنند و در مواردی هم باعث پیدایش بدعت‌هایی گشته‌اند، این موارد که صحیح نبوده و از اختصاصات روز جمعه نمی‌باشند عبارتند از:
عدم اختصاص شب جمعه به قیام و شب‌زنده‌داری.
عدم برافروختن جهنم در روز جمعه.
نماز رؤیت پیامبر ج در شب جمعه که سبب خواب دیدن پیامبر ج در خواب می‌شود.
منظور از شاهد در آیۀ ﴿وَشَاهِدٖ وَمَشۡهُودٖ﴾ روز جمعه می‌باشد.
قرائت سوره‌های آل عِمران، دخان، یس و هود و خواندن کافرون و اخلاص در نماز مغرب.
ذکر «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ وَأَتُوبُ إِلَيْهِ، ثَلَاثَ مَرَّاتٍ غُفِرَ لَهُ، وَلَوْ كَانَتْ ذُنُوبُهُ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ» که هر کس این ذکر را سه بار صبح روز جمعه بخواندن تمامی گناهانش حتّی اگر به اندازۀ کف دریا باشد بخشیده می‌شود.
ذکر «اللهم أنت ربي لاإله إلا أنت، خلقتني، وأنا عبدك، وابن عبدك، وابن أمّتك، وفي قبضتك وناصيتي بيدك، أمسيت على عهدك، ووعدك ما استطعت، أعوذ بك من شر ما صنعت، أبوء بنعمتك، وأبوء بذنبي، فاغفر لي، فإنه لا يغفر الذنوب إلا أنت» که هر کس آن‌را شب یا روز بخواند و در همان روز بمیرد وارد بهشت می‌شود.
ناخن گرفتن: گرفتن ناخن و تمیز نگه‌داشتن آن مستحب است ولی از فضائل خاص روز جمعه نمی‌باشد.
پوشیدن عمّامه برای نمازگزاران: نصوص وارده مبنی بر استحباب پوشیدن عمّامه برای نمازگزاران برای نمازگزارن موضوع می‌باشد ولی پوشیدن عمّامۀ سیاه یا سفید برای خطیب بنابر اقتدا به رسول الله ج مستحب می‌باشد.
۱۱- خوشبو کردن مساجد. تمیز نگه‌داشتن و خوشبو کردن مساجد مستحب و از حقوق خانه‌های خدا بر بندگان خدا می‌باشد ولی مختص روز جمعه نمی‌باشد.
۱۲- منتظر ماندن تا نماز عصر.
۱۳- خواندن دعای «اللهم إجعلني أوجه من توجه إليك وأقرب من تقرب إليك وأفضل من سألك ورغب إليك». در هنگام ورود به مسجد در روز جمعه.
۱۴- کراهت حجامت کردن.
۱۵- داخل و خارج شدن از خانه در شب جمعه: روایتی واهی ابراز می‌دارد که پیامبر خدا ج در زمستان و تابستان وقتی از مسافرت به خانه بر می‌گشتند دوست داشتند در شب جمعه وارد خانه شوند.
۱۶- زیارت قبر پدر و مادر در روز جمعه: بنا بر روایاتی موضوع و واهی زیارت قبر پدر و مادر در روز جمعه مایۀ مغفرت و یا اجر و ثواب حج کردن را دارد.
۱۷- مسافرت نکردن در روز جمعه: فقها در زمینۀ مسافرت در روز جمعه دیدگاه‌های مختلفی دارند، قبل از بیان این دیدگاه‌ها و تجزیه و تحلیل آن‌ها لازم می‌نماید اشاره گردد احادیثی که در این زمینه وجود دارند ضعیف و منکر می‌باشند و قابلیّت استناد و احتجاج را ندارند.
[۲۹۹] (صحیح): بخاري (ش۸۸۱) / مسلم (ش۲۰۰۱) / ابوداود (ش۳۵۱) / ترمذي (ش۴۹۹) / نسايي (ش۱۳۸۸) از طريق (عبدالله بن مسلمه و عبدالله بن يوسف و قتيبه بن سعيد و معن بن عيسي) روايت کرده اند: «حدثنا مالك عن سمي بن أبي صالح عن أبي هريرة: أن رسول الله ج قال: من اغتسل يوم الجمعة غسل الجنابة وراح فكأنما قدم بدنة، ومن راح في الساعة الثانية فكأنما قرب بقرة، ومن راح في الساعة الثالثة فكانما قرب كبشا، ومن راح في الساعة الرابعة فكأنما قرب دجاجة، ومن راح في الساعة الخامسة فكأنما قرب بيضة، فإذا خرج الامام حضرت الملائكة يستمعون الذكر.»