(۳-۶-۱-۱) طهارت
فقها در طهارت خطیب از حدث أکبر (جنابت) و حدث أصغر (نداشتن وضو) اختلاف‌نظر دارند:
اوّل: طهارت از حدث أکبر (جنابت)
فقها در اشتراط طهارتِ خطیب از حدث أکبر اختلاف‌نظر دارند، دیدگاه آن‌ها در این زمینه عبارتند از:
دیدگاه اوّل: امام أبوحنیفه و اکثر أصحابش، ظاهر قول مالکیّه، شافعیّه و روایتی از امام احمد و أصحابش بر این باورند که خواندن خطبه با وجود حدث صحیح بوده و طهارت از جنابت شرط صحّت نیست و پاک بودن از آن مستحب می‌باشد. [۷۵۱]
این افراد خطبه را همچون ذکر می‌دانند و جُنُب بودن مانع ذکر باری تعالی نمی‌باشد. [۷۵۲]
دیدگاه دوّم: ابویوسف شاگرد ابوحنیفه و قول جدید امام شافعی و قول صحیح مذهب شافعیّه طهارت از حدث اکبر را شرط صحّت خطبۀ نماز جمعه می‌دانند. [۷۵۳]
این افراد استدلال می‌کنند که پیامبر ج، در حالت طهارت خطبه خوانده‌اند [۷۵۴] و پیامبر ج فرموده‌اند: «صَلُّوا كَمَا رَأَيْتُمُونِى أُصَلِّى.» [۷۵۵] «نماز بخوانید همانگونه که من را می‌بینید که نماز می‌خوانم.»
در تحلیل این استدلال باید اشاره کرد اوّلاً: اگرچه خطبه بنابر نظر جمهور شرط نماز جمعه است ولی نماز نیست تا طهارت شرط صحّت آن باشد، ثانیاً: عملکرد رسول الله ج فعل مجرّد است و آن دلالت بر استحباب دارد نه وجوب.
این افراد خطبه را بنا بر برخی از آثار به منزلۀ قسمی از نماز می‌دانند [۷۵۶] پس طهارت برای آن همانند نماز شرط صحّت آن است. [۷۵۷] از طرف دیگر قرائت قرآن در خطبه واجب است و قرائت انسان جُنُب این لزومیّت را برطرف نمی‌کند پس خطبه‌اش نیز صحیح نخواهد بود. [۷۵۸]
البته همانگونه که ثابت گردید خطبه قسمی از نماز جمعه نیست و برخلاف نماز پشت کردن به قبله و صحبت کردن باعث ابطال آن نمی‌گردد. [۷۵۹] و نیز باید اشاره کرد که وجوب قرائت محل خلاف است و راجح بر عدم رکن بودن آن است. [۷۶۰]
قول راجح: قول راجح بر عدم وجوب طهارت برای خطبه می‌باشد؛ چرا که وجوب طهارت برای خطبه، نیاز به وجود امری از طرف شارع بوده که در اینجا وجود ندارد. البته محرز می‌باشد که داشتن طهارت مستحب و افضل بوده امّا دلیل بر وجوبش نمی‌گردد. و اینکه روایت شده که «قال رسول الله ج: الخطبة تقوم مقام رکعتين من الفرض.» [۷۶۱] روایت باطلی بوده وسندیت ندارد. [۷۶۲] (واللهُ العلیمُ أعلمُ بالصّواب)
دوّم: طهارت از حدث أصغر (نداشتن وضو)
فقها در اشتراط داشتن وضوی خطیب اختلاف‌نظر دارند، در این زمینه دو قول مطرح است:
دیدگاه اوّل: امام ابوحنیفه و اکثر اصحابش، مالکیّه، قول قدیم امام شافعی، روایتی از امام احمد و قول مذهب و اکثر حنابله بر این باورند که داشتن وضو برای خطیب شرط نیست ولی طهارت از حدث أصغر مستحب است. [۷۶۳]
استدلال آن‌ها برای عدم اشتراط وضو:
- خطبۀ به منزلۀ ذکر است و حدث مانعی برای ذکر الله تعالی نیست. [۷۶۴]
- خطبه ذکری مقدَّم بر خطبه است پس مانند أذان، طهارت شرط آن نیست. [۷۶۵]
- خطبه ذکریست که استقبال قبله شرط آن نیست پس مانند تلبیه (لبیک اللهم لبیک) و شهادتین طهارت شرط صحّت آن نیست. [۷۶۶]
- اگر خطبه به طهارت نیاز داشته باشد پس مانند نماز به استقبال قبله نیز نیازمند است. [۷۶۷]
استدلال برای استحباب وضو داشتن:
- پیامبر اکرم ج قبل از خطبه نماز خوانده‌اند و در فاصلۀ آن با نماز جمعه وضو نگرفته‌اند این نمادی از این است که ایشان ج با وضو خطبه خوانده‌اند.
- طهارت برای أذان مستحب است پس برای خطبه أولی تر می‌باشد.
- اگر خطیب وضو نداشته باشد باید بین خطبه و نماز وضو بگیرد که این می‌تواند برای حاضرین مشقت‌آور باشد. [۷۶۸]
دیدگاه دوّم: أبویوسف شاگرد ابوحنیفه، امام شافعی در قول جدید و قول صحیح اصحابش و روایتی از امام أحمد و قول مختار برخی از أصحابش بر این باورند که طهارت از حدث أصغر برای خطیب در حین خطبه خواندن واجب است و شرط صحّت خطبه می‌باشد. [۷۶۹]
این افراد استدلال می‌کنند که:
- آن‌ها بر استدلال قول اوّل استدلال می‌کنند که پیامبر ج بین خطبه و نماز جمعه برای وضو گرفتن فاصله نینداخته و این دلیلی بر وضو داشتن وی می‌نماید. [۷۷۰]
البته عملکرد ایشان ج فعل مجرّد است و فعل مجرّد دلالت بر وجوب نمی‌کند مگر قرینه و یا دلیلی بر آن باشد.
- بنابر برخی از آثار خطبه به منزلۀ قسمی از نماز می‌باشد و در غیر وقت نماز، خواندنش جایز نیست پس طهارت همانند نماز شرط صحّتش می‌باشد. [۷۷۱]
همانطور که پیشتر اثبات گردید خطبه قسمی از نماز جمعه نمی‌باشد.
- خطبه ذکریست که شرط صحّت نماز جمعه می‌باشد پس مانند تکبیرة الإحرام طهارت شرط آن است. [۷۷۲]
این قیاس مع‌الفارق می‌باشد؛ زیرا تکبیرة الإحرام جزئی از نماز می‌باشد که طهارت شرط آن‌هاست ولی خطبۀ نماز جمعه به اینگونه نیست.
قول راجح: با توجه به قوت ادلّۀ قول اوّل: قول راجح بر عدم وجوب طهارت برای خطبه می‌باشد؛ چرا که وجوب طهارت برای خطبه، نیاز به وجود امری از طرف شارع بوده که در اینجا وجود ندارد. البته مشخص بوده که داشتن طهارت مستحب وافضل بوده امّا دلیل بر وجوبش نمی‌گردد. و همچنین خطبه ذکر بوده و طهارت هم مانعی برای ذکر کردن نمی‌باشد لذا شرط صحّت خطبه هم نیست و اینکه روایت شده که «قال رسول الله ج: الخطبة تقوم مقام رکعتين من الفرض.» [۷۷۳] روایت باطلی بوده وسندیت ندارد. لذا خطبه هیچگونه جایگزینی برای دو رکعت فرض نیست. (واللهُ العلیمُ أعلمُ بالصّواب)
[۷۵۱] نک: المبسوط ۲ / ۲۶ ، کاسانی، بدائع الصنائع، ۱ / ۲۶۳ ، وتبيين الحقائق ۱ / ۲۲۰ ، الفتاوى الهندية، ۱ / ۱۴۶ ؛ التفريع ۱ / ۲۳۱ ، ابن عبد البر، الكافي، ۱ / ۲۵۱ ، والإشراف ۱ / ۱۳۳ - ۱۳۴ ؛ المجموع ۴ / ۵۱۵ ، نووی، روضة الطالبين، ۲ / ۲۷ ؛ شرح الزركشي ۲ / ۱۸۱ ، ابن قدامه، المغني، ۳ / ۱۷۷ ، ابن مفلح، الفروع، ۲ / ۱۱۴ ، المبدع ۲ / ۱۵۹ - ۱۶۰ ، الإنصاف ۲ / ۳۹۱ - ۳۹۲ بهوتی، كشاف القناع، ۲ / ۳۴ . [۷۵۲] نک: بدائع الصنائع ۱ / ۲۶۳ . [۷۵۳] نک: المبسوط ۲ / ۲۶ ، کاسانی، بدائع الصنائع، ۱ / ۲۶۳ ؛ المجموع ۴ / ۵۱۵ ، نووی، روضة الطالبين، ۲ / ۲۷ ، شربینی، مغني المحتاج، ۱ / ۲۸۸ ؛ شرح الزركشي ۲ / ۱۸۱ ، ابن قدامه، المغني، ۳ / ۱۷۷ ، ابن مفلح، الفروع، ۲ / ۱۱۴ ، ابن مفلح، المبدع في شرح المقنع،۲ / ۱۵۹ - ۱۶۰ ، مرداوی، الإنصاف، ۲ / ۳۹۱ – ۳۹۲؛ المغني ۳ / ۱۷۷. [۷۵۴] البته دلیلی بر این مدّعا وجود ندارد و امام نووی آن را با استقراء از حال ایشان بیان داشته‌اند. [۷۵۵] (صحيح): بخاري (ش۶۰۰۸و۷۲۴۶) از طريق (اسماعيل بن علية وعبدالوهاب الثقفي) روايت کرده است: «حدثنا أيوب عن أبي قلابة عن أبي سليمان مالك بن الحويرث قال أتينا النبي صلى الله عليه وسلم ... فقال (صلي الله عليه وسلم): كما رأيتموني أصلي.» [۷۵۶] این آثار در بخش حکم خطبه جمعه بدانها اشاره شده است. [۷۵۷] بدائع الصنائع ۱ / ۲۶۳ . [۷۵۸] المجموع ۴ / ۵۱۵ ؛ روضة الطالبين ۲ / ۲۷. [۷۵۹] بدائع الصنائع ۱ / ۲۶۳ . [۷۶۰] نک: (۳-۵-۴-۱) حکم قرائت قرآن در خطبه جمعه. [۷۶۱] (لا اصل له): اين روايت را بسياري از خطبا در خطبه هايشان مي‌خوانند اما هيچ اصلي از احاديث رسول الله ج ندارد. [۷۶۲] كشاف القناع ۲ / ۳۴ . [۷۶۳] نک: المبسوط ۲ / ۲۶ ، کاسانی، بدائع الصنائع، ۱ / ۲۶۳ ، مرغيناني، الهداية ۱ / ۸۳ ، وتبيين الحقائق ۱ / ۲۲۰ ، وفتاوى قاضيخان ۱ / ۱۸۰ ، الفتاوى الهندية، ۱ / ۱۴۶؛ الإشراف ۱ / ۱۳۳ - ۱۳۴ ، والتفريع ۱ / ۲۳۱ ، ابن عبد البر، الكافي، ۱ / ۲۵۱؛ حلية العلماء ۲ / ۲۷۷ ، نووی، المجموع، ۴ / ۵۱۵ ، ۵۲۲ - ۵۲۳ ، نووی، روضة الطالبين، ۲ / ۲۷ ، شربینی، مغني المحتاج، ۱ / ۲۸۸ ؛ أبو خطاب، الهدایة، ۱ / ۵۲ ، ابن قدامه، المغني، ۳ / ۱۷۷ ، شرح الزركشي، ۲ / ۱۸۰ ، ابن مفلح، الفروع، ۲ / ۱۱۴ ، المحرّر، ۱ / ۱۵۰ ، مرداوی، الإنصاف، ۲ / ۳۹۱ . [۷۶۴] المبسوط ۲ / ۲۶ ، کاسانی، بدائع الصنائع، ۱ / ۲۶۳ . [۷۶۵] الإشراف ۱ / ۱۳۴ ، ابن قدامه، المغني، ۳ / ۱۷۷ ، ابن مفلح، المبدع في شرح المقنع،۲ / ۱۵۹ - ۱۶۰ ، كشاف القناع، ۲ / ۳۴ . [۷۶۶] الإشراف ۱ / ۱۳۴ . [۷۶۷] المهذّب مع المجموع ۴ / ۵۱۵ . [۷۶۸] البته دلیلی بر داشتن وضو قبل از خطبه وجود ندارد و این استدلال از حال پیامبر ج استنباط شده است. نک: المغني ۳ / ۱۷۷ . [۷۶۹] نک: المبسوط ۲ / ۲۶ ، کاسانی، بدائع الصنائع، ۱ / ۲۶۳؛ حلية العلماء ۲ / ۲۷۷ ، نووی، المجموع، ۴ / ۵۱۵ ، نووی، روضة الطالبين، ۲ / ۲۷؛ المغني ۳ / ۱۷۷ ، شرح الزركشي، ۲ / ۱۸۰ ، ابن مفلح، الفروع، ۲ / ۱۱۴ ، مرداوی، الإنصاف، ۲ / ۳۹۲. [۷۷۰] البته دلیلی بر داشتن وضو قبل از خطبه وجود ندارد و این استدلال از حال پیامبر ج استنباط شده است. نک: المغني ۳ / ۱۷۷. [۷۷۱] نک: المبسوط ۲ / ۲۶ ، کاسانی، بدائع الصنائع، ۱ / ۲۶۳ . [۷۷۲] نک: المهذّب مع المجموع ۴ / ۵۱۵ ، ابن مفلح، المبدع في شرح المقنع،۲ / ۱۵۹ . [۷۷۳] (لا اصل له): اين روايت را بسياري از خطبا در خطبه هايشان مي‌خوانند اما هيچ اصلي از احاديث رسول الله ج ندارد.