نماز جمعه در فقه اسلامی

(۳-۲) اهمیّت خطبۀ جمعه

خطبۀ نماز جمعه جدای از اینکه بنابر نظر جمهور فقها از ارکان نماز جمعه می‌باشد، بلکه دارای مکانت و منزلتی بس خاص و مهم می‌باشد که اهداف و مقاصد تشریع والایی دربر دارد از جمله:

خطبۀ نماز جمعه در بزرگترین روز جمعه انجام می‌شود و وجه تسمیه‌اش هم به همین روز مبارک است و از خصائص اختصاصی این روز نیز می‌باشد.

خداوندﻷ فراخوان داده که به سوی نماز جمعه بشتابند و در انجامش به خاطر امور دنیوی اهمال نکنند. خداوند تعالی می‌فرمایند: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَوٰةِ مِن يَوۡمِ ٱلۡجُمُعَةِ فَٱسۡعَوۡاْ إِلَىٰ ذِكۡرِ ٱللَّهِ وَذَرُواْ ٱلۡبَيۡعَۚ ذَٰلِكُمۡ خَيۡرٞ لَّكُمۡ إِن كُنتُمۡ تَعۡلَمُونَ٩ فَإِذَا قُضِيَتِ ٱلصَّلَوٰةُ فَٱنتَشِرُواْ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَٱبۡتَغُواْ مِن فَضۡلِ ٱللَّهِ وَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ كَثِيرٗا لَّعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ١٠ وَإِذَا رَأَوۡاْ تِجَٰرَةً أَوۡ لَهۡوًا ٱنفَضُّوٓاْ إِلَيۡهَا وَتَرَكُوكَ قَآئِمٗاۚ قُلۡ مَا عِندَ ٱللَّهِ خَيۡرٞ مِّنَ ٱللَّهۡوِ وَمِنَ ٱلتِّجَٰرَةِۚ وَٱللَّهُ خَيۡرُ ٱلرَّٰزِقِينَ١١﴾[الجمعة: ۹-۱۱] «‏ای مؤمنان! هنگامی که روز آدینه برای نماز جمعه أذان گفته شد، به سوی ذکر و عبادت خدا بشتابید و داد و ستد را رها سازید. این (چیزی که بدان دستور داده می‌شوید) برای شما بهتر و سودمندتر است اگر متوجّه باشید. آنگاه که نماز خوانده شد ، در زمین پراکنده گردید و به دنبال رزق و روزی خدا بروید و خدای را (با دل و زبان) بسیار یاد کنید ، تا این که رستگار شوید. ‏(برخی از اصحاب،) هنگامی که تجارت و یا سرگرمیی را دیدند از پیرامون تو پراکنده شدند، و تو را ایستاده (بر منبر ، در حال خطبه) رها کردند! بگو: آنچه در پیش خدا (از فضل و ثواب) است ، بهتر از سرگرمی و بازرگانی است، و خدا بهترین روزی‌رسان است.‏» برخی از علما مانند امام قرطبی و غیره بر این باورند مراد از ﴿ذِكۡرِ ٱللَّهِ﴾ خطبۀ نماز جمعه می‌باشد و برخی هم به نماز جمعه تفسیر کرده‌اند که در این حالت هم به ماتبعِ نماز جمعه، خطبۀ نماز جمعه می‌باشد.

پیغمبر اکرم ج این جایگاه را برعهده داشتند و خطبۀ نماز جمعه را ایراد می‌فرمودند و نمادی بارز از والا بودن این عمل است. عبدالله ‌بن عمرب روایت کرده است: «كَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَخْطُبُ قَائِمًا ثُمَّ يَقْعُدُ ثُمَّ يَقُومُ كَمَا تَفْعَلُونَ الْآنَ.» [۵۵۱] «پیامبر ج ایستاده خطبه می‌خواندند و سپس می‌نشستند و سپس می‌ایستادند همانگونه که شما الان انجام می‌دهید.» و ایشان ج قبل از هجرت مصعب بن عُمیرس را برای آموزش دین فرستادند وأسعد بن زرارهس اوّلین نماز جمعه را در مدینه برپا کردند و صحابۀ کرام خصوصاً خلفای راشدینش و بعدها فقها و علمای اسلام نیز بر این مهم رفته‌اند به گونه‌ای که ندای این حکم الهی بر سرزمین‌های مختلف طنین‌انداز شده است.

خداوند اجر و ثواب بزرگی برای آن قرار داده به گونه‌ای که حد و میزانش وصف‌ناپذیر است، ابوهریرهس روایت کرده است که پیغمبر ج فرموده‌اند: «مَنْ اغْتَسَلَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ غُسْلَ الْجَنَابَةِ ثُمَّ رَاحَ فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ بَدَنَةً وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الثَّانِيَةِ فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ بَقَرَةً وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الثَّالِثَةِ فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ كَبْشًا أَقْرَنَ وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الرَّابِعَةِ فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ دَجَاجَةً وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الْخَامِسَةِ فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ بَيْضَةً فَإِذَا خَرَجَ الْإِمَامُ حَضَرَتْ الْمَلَائِكَةُ يَسْتَمِعُونَ الذِّكْرَ.» [۵۵۲] «هر کس در روز جمعه غسل جنابت نماید و سپس زود (به سوی نماز جمعه) رهسپار شود مانند آن است که شتر ماده‌ای را قربانی کرده است و هرکس در ساعت دوّم رهسپار شود مانند آن است که گاو ماده‌ای را قربانی کرده است و هر کس در ساعت سوّم رهسپار شود مانند آن است که گوسفند نری را قربانی کرده باشد و هر کس در ساعت چهارم رهسپار شود مانند آن است که مرغی را قربانی کرده است و هر کس در ساعت پنجم رهسپار شود مانند آن است که با بخشیدن تخم مرغی به خداوند تقرب جسته است. و هرگاه امام (از منزلش به سوی مسجد) خارج شد ملائکه حاضر می‌شوند و به پند (و موعظه) گوش فرا می‌دهند.» و نیز ابوهریرهس روایت کرده که پیامبر خدا ج فرمودند: «من توضأ فأحسن الوضوء ثم أتى الجمعة فاستمع وأنصت غفر له ما بينه وبين الجمعة وزيادة ثلاثة أيام.» [۵۵۳] «هر کس وضو گرفت، نیکو وضو بگیرد سپس به نماز جمعه بیاید و خوب گوش فرا دهد و ساکت باشد، (گناهان) او بین این جمعه و جمعۀ (آینده) و سه روز دیگر هم (؛ یعنی جمعاً گناهان ده روزش) بخشیده می‌شود.» در واقع تمامی فضائل نماز جمعه مشمول خطبۀ نماز جمعه می‌باشد؛ زیرا خطبۀ جزء و قسمتی از نماز جمعه و در واقع شرط صحّت آن می‌باشد.

خطبۀ نماز جمعه جدای از این فضائل بس والا و اجر عظیمی که دارد دارای فوائد اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، نظامی، روانشناسی و ... می‌باشد. خطبۀ نماز جمعه گردهمایی و کنفرانسی هفتگی می‌باشد که مسلمانان با هم جمع می‌شوند تا به سخنرانی و وعظی گوش فرا دهند که در اثنای آن مسائل مختلف از جمله مسائل شرعی و علمی مورد نیاز جامعه به مردم آموزش یا گوشزد شود و همچنین در این گردهمایی مسلمانان می‌توانند احوال و مسائل حاکم بر جامعه و حتّی جهان را بشنودند و به طریقه فهم صحیح و برخورد با حوادث روز آشنا شوند.

خطبۀ نماز جمعه می‌تواند تریبونی اجتماعی باشد که مسلمانان به صورت هفتگی در آن شرکت می‌کنند و بسیاری از مسائل مهم اجتماعی را که برای برخی از افراد به دلایلی دسترسی و فهم آن سخت بوده از این تریبون گوش فرا می‌دهند و می‌توانند بسیاری از معضلات و طریقۀ برخورد با آن‌را شناسایی کنند. و این می‌تواند با وجود همۀ مشکلات و اختلاف سلیقه‌ها نمادی از اتحاد و یکدلی أمّت اسلامی باشد.

در واقع خطبۀ نماز جمعه می‌تواند وسیله‌ای سودمند و کارآمد برای دعوت اسلامی و امر به معروف و نهی از منکر و نصیحت و یادآوری برای أمّت اسلامی باشد به‌گونه‌ای که با بهره‌گیری از این ابزار کارآمد و در دسترس می‌توان با زبانی فصیح و همه‌فهم به تشریع قوانین خداوندأ پرداخت. خطیب در این امر خطیر هرگز نباید کوتاهی کند و بجای اینکه دعوت و ابلاغی از احکام الهی نماید به تریبونی برای اهداف خلاف شریعت و دنیاپرستان گردد؛ چرا که خطیب همیشه و در همه حال باید به یاد داشته باشد که بر جایی ایستاده است که پیغمبر عظیم الشأن ج در این جایگاه قرار داشته و هرگز آن‌را با بهره‌های دنیوی و خلاف شرع پلید نسازد که بی‌شک در اینصورت خود رسوا و پلید خواهد شد.

[۵۵۱] (صحیح): بخاری (ش۹۲۸و۹۲۰) / نسایی (ش۱۴۱۶) از طریق (خالد بن الحارث و بشر بن المضل) روایت کرده‌اند: «حدثنا عبيد الله بن عمر عن نافع عن ابن عمر رضي الله عنهما قال: كان النبي صلى الله عليه وسلم يخطب قائما ثم يقعد ثم يقوم كما تفعلون الآن.» [۵۵۲] (صحیح): بخاري (ش۸۸۱) / مسلم (ش۲۰۰۱) / ابوداود (ش۳۵۱) / ترمذي (ش۴۹۹) / نسايي (ش۱۳۸۸) از طريق (عبدالله بن مسلمه و عبدالله بن يوسف و قتيبه بن سعيد و معن بن عيسي) روايت کرده اند: «حدثنا مالك عن سمي بن أبي صالح عن أبي هريرة: أن رسول الله ج قال: من اغتسل يوم الجمعة غسل الجنابة وراح فكأنما قدم بدنة، ومن راح في الساعة الثانية فكأنما قرب بقرة، ومن راح في الساعة الثالثة فكانما قرب كبشا، ومن راح في الساعة الرابعة فكأنما قرب دجاجة، ومن راح في الساعة الخامسة فكأنما قرب بيضة، فإذا خرج الامام حضرت الملائكة يستمعون الذكر.» [۵۵۳] (صحيح): مسلم (ش۲۰۲۴و۲۰۲۵) / ابوداود (ش۱۰۵۲) / ترمذي (ش۴۹۸) / ابن ماجه (ش۱۰۹۰) از طريق (سليمان اعمش وسهيل بن ابي صالح) روايت کرده اند: «عن أبى صالح عن أبى هريرة قال قال رسول الله (صلى الله عليه وسلم): ... .»