(۴-۸-۶) دیر به جماعت ملحق شدن
احکام دیر رسیدن به جماعت در حالت‌های مختلف متفاوت است. این احکام عبارتند از:
ملحق شدن در حال قیامِ امام:
مأموم در صورتیکه در قیامِ نماز به جماعت ملحق شد، ادامه نماز را با امام ادامه داده و هرچه که نرسیده بود را بعد از سلام امام می‌خواند. ابوهریرهس روایت کرده است: «سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: إِذَا أُقِيمَتْ الصَّلَاةُ فَلَا تَأْتُوهَا تَسْعَوْنَ وَأْتُوهَا تَمْشُونَ عَلَيْكُمْ السَّكِينَةُ فَمَا أَدْرَكْتُمْ فَصَلُّوا وَمَا فَاتَكُمْ فَأَتِمُّوا.» [۱۲۴۳] «هرگاه نماز اقامه گردید با عجله و شتابان به سوی آن نروید، با حالتی آرام و با تأنّی به سمت آن پیاده حرکت کنید، به هر (مقداری از نماز رسیدید) آن‌را بخوانید و هر مقدار را (از نماز از دست دادید، بعد از سلام امام برخیزید و آن‌را) تمام کنید.»
ملحق شدن در حالِ رکوعِ امام:
در این زمینه دو دیدگاه مطرح است:
دیدگاه اوّل: در صورتیکه مأموم در رکوع به امام برسد، چون سوره‌ی فاتحه رکنِ نماز می‌باشد، لذا این رکعت برای وی محسوب نشده و باید پس از سلام امام، آن را بخواند. وابوهریرهس روایت کرده است: «سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: إِذَا أُقِيمَتْ الصَّلَاةُ فَلَا تَأْتُوهَا تَسْعَوْنَ وَأْتُوهَا تَمْشُونَ عَلَيْكُمْ السَّكِينَةُ فَمَا أَدْرَكْتُمْ فَصَلُّوا وَمَا فَاتَكُمْ فَأَتِمُّوا.» [۱۲۴۴] «هرگاه نماز اقامه گردید با عجله و شتابان به سوی آن نروید، با حالتی آرام و با تأنّی به سمت آن پیاده حرکت کنید، به هر (مقداری از نماز رسیدید) آن را بخوانید و هر مقدار را (از نماز از دست دادید، بعد از سلام امام برخیزید و آن را) تمام کنید.»
امامان ابوهریره، بخاری، شوکانی، ابن حزم، ابن خزیمه، العراقی، تقی الدین السبکی، المقبلی، أبوبکر الضبعی و بعضی از ظاهریه و بعضی از شافعیه هم این قول را راجح می‌دانند. [۱۲۴۵]
دیدگاه دوّم: جمهور علما مانند عبدالله بن مسعود، عبدالله بن عمرش، زید بن ثابت، شافعیه، حنابله، حنفیّه و مالکیه بر این قول بوده که اگر فردی هنگام رکوع به امام ملحق گردد، آن رکعت برای وی محسوب می‌گردد [۱۲۴۶] وبه دلیل ذیل استناد نموده‌اند که عبارت است از :
ابوهریرهس روایت کرده است: «قال رسول الله ج: مَنْ أَدْرَكَ رَكْعَةً مِنَ الصَّلاَةِ فَقَدْ أَدْرَكَهَا قَبْلَ أَنْ يُقِيمَ الإِمَامُ صُلْبَهُ.» [۱۲۴۷] «پیامبر ج فرمودند: هرکس قبل از اینکه امام پشتش را راست کند - قبل از بلند شدن امام از رکوع - وبه وی رسید، آن رکعت را دریافت کرده وبرای وی محسوب می‌گردد.»
در جواب این استدلال گفته شده: سند حدیث همانطور که مستنداً در تخریجش بیان شده منکر و غیر قابل احتجاج می‌باشد. لذا پذیرفته نیست. ودیدیم که چون فاتحه رکن نماز می‌باشد، لذا نمی‌تواند بدون دلیل رکنی را ساقط نمود. وهمچنین رسول الله ج به صورت عموم فرموده‌اند که هرگاه قسمتی از نماز را جاماندی، پس از اتمام سلام امام آن را بخوان وشامل نرسیدن به سوره‌ی فاتحه هم می‌گردد: وابوهریرهس روایت کرده است: «سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: إِذَا أُقِيمَتْ الصَّلَاةُ فَلَا تَأْتُوهَا تَسْعَوْنَ وَأْتُوهَا تَمْشُونَ عَلَيْكُمْ السَّكِينَةُ فَمَا أَدْرَكْتُمْ فَصَلُّوا وَمَا فَاتَكُمْ فَأَتِمُّوا.» [۱۲۴۸] «هرگاه نماز اقامه گردید با عجله و شتابان به سوی آن نروید، با حالتی آرام و با تأنّی به سمت آن پیاده حرکت کنید، به هر (مقداری از نماز رسیدید) آن را بخوانید و هر مقدار را (از نماز از دست دادید، بعد از سلام امام برخیزید و آن را) تمام کنید.»
ملحق شدن در غیر قیام و رکوع:
همانطور که پیشتر اشاره شد هر موقع مأموم به جماعت رسید، بلافاصله و در هر حالتی از نماز به آن‌ها ملحق می‌شود و در صورتیکه آن‌ها در غیر قیام و رکوع باشند، بلا خلاف بین ائمۀ آن رکعت محسوب نمی‌شود؛ چرا که اصل بر این بوده که محاسبه نشده و افعال هم با انجام آن‌ها محسوب می‌گردند مگر دلیلی برای محسوب شدن آن داشته باشیم. و لذا بعد از سلامِ امام هر مقدار از نماز شخص مانده باشد آن‌را اتمام می‌کند. ابوهریرهس روایت کرده است: «سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: إِذَا أُقِيمَتْ الصَّلَاةُ فَلَا تَأْتُوهَا تَسْعَوْنَ وَأْتُوهَا تَمْشُونَ عَلَيْكُمْ السَّكِينَةُ فَمَا أَدْرَكْتُمْ فَصَلُّوا وَمَا فَاتَكُمْ فَأَتِمُّوا.» [۱۲۴۹] «هرگاه نماز اقامه گردید با عجله و شتابان به سوی آن نروید، با حالتی آرام و با تأنّی به سمت آن پیاده حرکت کنید، به هر (مقداری از نماز رسیدید) آن را بخوانید و هر مقدار را (از نماز از دست دادید، بعد از سلام امام برخیزید و آن را) تمام کنید.»
[۱۲۴۳] (صحيح): بخاري (ش۹۰۸) / مسلم (ش۱۳۸۹-۱۳۹۱) / ابوداود (ش۵۷۲) ترمذي (ش۳۲۷) / نسايي (ش۸۶۱) / ابن ماجه (ش۷۷۵) از طريق (سعيد بن مسيب و ابوسلمه بن عبدالرحمن وعبدالرحمن بن يعقوب وهمام بن منبه) روايت کرده اند: «أن أبا هريرة قال سمعت رسول الله صلى الله عليه وسلم يقول: ... .» [۱۲۴۴] (صحيح): بخاري (ش۹۰۸) / مسلم (ش۱۳۸۹-۱۳۹۱) / ابوداود (ش۵۷۲) ترمذي (ش۳۲۷) / نسايي (ش۸۶۱) / ابن ماجه (ش۷۷۵) از طريق (سعيد بن مسيب و ابوسلمه بن عبدالرحمن وعبدالرحمن بن يعقوب وهمام بن منبه) روايت کرده اند: «أن أبا هريرة قال سمعت رسول الله صلى الله عليه وسلم يقول: ... .» [۱۲۴۵] بخاري، القراءة خلف الإمام (ص۱۴۱) / شوکانی، نیل الاوطار (ج۲ص۲۳۹) / ابن حزم، المحلّی (ج۳ص۲۴۳) [۱۲۴۶] نووی، المجموع (ج۴ص۲۱۵) / ابن رشد، بدایة المجتهد (ج۱ص۱۴۹) / ابن قدامة، المغنی (ج۱ص۵۸۰) / شيخي زادة، مجمع الأنهر في شرح ملتقى الأبحر (ج۱ص۲۱۳) / ابن ابی شیبة، المصنف (ج۱ص۲۸۶و۲۷۴) / طحاوی، شرح معانی الآثار (ج۱۴ص۱۰۱) [۱۲۴۷] (منكر): اين روايت ازطريق ابوهريره ورجلٌ از پيامبر ج روايت گرديده است: اما طريق ابوهريرهس: دو طريق دارد؛ طريق اوّل: ابن خزيمه (ش۱۵۹۵) / بيهقي، السنن الکبري (ش۲۶۷۸) / دارقطني، السنن (ج۱ص۳۴۶) / بخاري، القراءة خلف الإمام (ش۱۳۱) / ابن الاعرابي، المعجم (ش۹۳۷) / ابن عدي، الکامل (ج۷ص۲۲۸) / عقيلي، الضعفاء الکبير (ج۴ص۳۹۸) از طريق (عيسى بن إبراهيم وعمرو بن سواد و محمّد بن يحيى) روايت کرده اند: «ثنا ابن وهب عن يحيى بن حميد عن عن قرة بن عبد الرحمن عن ابن شهاب الزهري قال: أخبرني أبو سلمة بن عبد الرحمن عن أبي هريرة: أن رسول الله صلى الله عليه و سلم قال : من أدرك ركعة من الصلاة فقد أدركها قبل أن يقيم الإمام صلبه» اما اين روايت «منکر» است چرا که اوّلاً: يحيى بن حميد: امام دارقطني گفته است: «ضعيفٌ» وامام بخاري هم گفته است: «مجهولٌ لايتابع في حديثه» وامام ابن عدي گفته است: «تفرد بهذه الزيادة ولا أعرف له غيره» وامام ابن يونس هم گفته است: «أسند حديثا واحدا وله مقطعات» [ابن حجر، لسان الميزان (ج۶ص۲۵۰) / بخاري، القراءة خلف الإمام (ش۱۳۱)] وثانياً: همين حديث را ثقات واثبات زيادي از ابن شهاب زهري بدون اين لفظ روايت کرده اند: وبخاري (ش۵۸۰) مسلم (ش۱۴۰۱) / نسايي (ش۵۵۴) / ترمذي (ش۵۲۴) / ابن ماجه (ش۱۱۲۳) / مالك، موطأ (ش۲۰) / بيهقي، السنن الكبري (ش۵۹۴۱) / عقيلي، الضعفاء الکبير (ج۴ص۳۹۸) / بخاري، القراءة خلف الإمام (ش۱۳۱) از طريق (معمر ومالك ويونس وعقيل وابن جريج وابن عيينة والأوزاعي وشعيب وابن الهاد ويحيي بن سعيد وعبيدالله بن عمر) روايت کرده اند: «عن الزهري عن أبي سلمة بن عبد الرحمن عن أبي هريرة أن النبي صلى الله عليه و سلم قال: من أدرك ركعة من الصلاة فقد أدرك الصلاة»..وثالثاً: قروه هم اينگونه روايت نموده که المعجم الاوسط (ج۱ص۱۷۷) روايت کرده است: «حدثنا أحمد بن القاسم بن نمير قال حدثني أبي وعمي قالا حدثنا سويد عن قرة عن بن شهاب الزهري عن أبي سلمة عن أبي هريرة أن رسول الله قال: من أدرك ركعة من الصلاة فقد أدرك الصلاة.» طريق دوّم: ضياء المقدسي، المنتقى من مسموعات مرو (ش۲۰۴) روايت کرده است: «ثنا أبو علي الأنصاري، ثنا عبيد الله بن منصور الصباغ، ثنا أحمد بن صالح ولم يكن هذا الحديث إلا عنده ثنا عبد الله بن وهب عن يونس بن يزيد عن الزهري عن أبي سلمة بن عبد الرحمن عن أبي هريرة قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: من أدرك الإمام وهو راكع فليركع معه وليعتدها من صلاته» اما اين روايت هم «منكر» است چرا که اوّلاً: محمّد بن هارون بن شعيب أبو على الانصاري: امام كتاني گفته است: «كان يتهم» وامام ذهبي هم گفته است: «صنف وجمع وليس بالمتقن» [ذهبي، ميزان الاعتدال (ج۴ص۵۷) وسيراعلام النبلاء (ج۱۵ص۵۲۸)] وثانياً: يونس بن يزيد وعبدالله بن وهب روايت را اينگونه نقل کرده که مسلم (ش۱۴۰۲) روايت کرده است: «حدثنى حرملة بن يحيى أخبرنا عبدالله بن وهب أخبرنى يونس بن يزيد عن ابن شهاب الزهري عن أبى سلمة بن عبد الرحمن عن أبى هريرة أن رسول الله (صلى الله عليه وسلم) قال: من أدرك ركعة من الصلاة مع الإمام فقد أدرك الصلاة» اما طريق رجلٌ: بيهقي، السنن الکبري (ش۲۶۷۹) روايت کرده است: «أخبرنا أبو عبد الله الحافظ أخبرنى محمّد بن أحمد بن بالويه حدثنا محمّد بن غالب حدثنى عمرو بن مرزوق أخبرنا شعبة عن عبد العزيز بن رفيع عن رجلٌ عن النبى (صلى الله عليه وسلم) قال: إذا جئتم والإمام راكع فاركعوا وإن ساجدا فاسجدوا ولا تعتدوا بالسجود إذا لم يكن معه الركوع» اما اين روايت «منکر» است چرا که اوّلاً: راوي آن مبهم است: «رجلٌ» وثانياً: معلوم روايت را از چه کسي شنيده است. وثالثاً اين قسمت: «إذا لم يكن معه الركوع» «مدرج» بوده ومخالفش روايت شده است وابن ابي شيبه (ج۱ص۲۸۴) / بيهقي، السنن الکبري (ش۳۷۶۲) / عبدالرزاق (ج۲ص۲۸۳) از طريق (جرير بن عبدالحميد وسفيان الثوري وابوبکر بن عياش) روايت کرده‌اند: «عن عبد العزيز بن رفيع عن رجلٌ من أهل المدينة عن النبي صلى الله عليه وسلم أنه سمع خفق نعلي وهو ساجد فلما فرغ من صلاته قال: من هذا الذي سمعت خفق نعله؟ قال أنا يا رسول الله قال: فما صنعت قال وجدتك ساجدا فسجدت فقال (صلي الله عليه وسلم): هكذا فاصنعوا ولا تعتدوا بها من وجدني راكعا أو قائما أو ساجدا فليكن معي على حالي التي أنا عليها.» [۱۲۴۸] (صحيح): بخاري (ش۹۰۸) / مسلم (ش۱۳۸۹-۱۳۹۱) / ابوداود (ش۵۷۲) ترمذي (ش۳۲۷) / نسايي (ش۸۶۱) / ابن ماجه (ش۷۷۵) از طريق (سعيد بن مسيب و ابوسلمه بن عبدالرحمن وعبدالرحمن بن يعقوب وهمام بن منبه) روايت کرده اند: «أن أبا هريرة قال سمعت رسول الله صلى الله عليه وسلم يقول: ... .» [۱۲۴۹] (صحيح): بخاري (ش۹۰۸) / مسلم (ش۱۳۸۹-۱۳۹۱) / ابوداود (ش۵۷۲) ترمذي (ش۳۲۷) / نسايي (ش۸۶۱) / ابن ماجه (ش۷۷۵) از طريق (سعيد بن مسيب و ابوسلمه بن عبدالرحمن وعبدالرحمن بن يعقوب وهمام بن منبه) روايت کرده اند: «أن أبا هريرة قال سمعت رسول الله صلى الله عليه وسلم يقول: ... .»