(۳-۴-۲) حضور تعدادی از افراد در خطبۀ نماز جمعه
همانطور که پیشتر اشاره گردید فقها در تعداد افرادی که شرط صحّت نماز جمعه می‌باشند اختلاف‌نظر دارند. در تحلیل و بررسی دیدگاه‌ها به این نتیجه رسیدیم که نماز جمعه همانند دیگر نمازها توسط یک نفر امام و یک نفر مأموم به صورت جماعت برپا می‌شود و وجود تعداد شرط نماز جمعه نیست؛ زیرا وجود چنین دلیلی نیازمند دلیلی شرعی می‌باشد و در شریعت چنین دلیلی قابل اثبات نیست. [۵۸۶] ولی در واقع در اینجا بحث بر تعداد افرادی که نماز جمعه با آنها شکل می‌گیرد نیست، بلکه بحث بر سرِ آن است که حضور تعداد افراد برای انعقادِ خطبۀ نماز جمعه شرط می‌باشد یا خیر؟ فقها در این زمینه به دو دسته تقسیم می‌شوند، که عبارتند از:
دیدگاه اوّل: جمهور فقها از جمله؛ مالکیّه، شافعیّه و حنابله بر این باورند که حضور تعدادِ افرادی برای برپایی خطبۀ نماز جمعه شرط است. استدلال این دسته عبارت است از: [۵۸۷]
- این افراد بر این باورند از آنجائیکه پیغمبر ج فرموده‌اند: «صَلُّوا كَمَا رَأَيْتُمُونِي أُصَلِّي.» [۵۸۸] «نماز بخوانید همانگونه که مرا می‌بینید که نماز می‌خوانم.» و ایشان ج هرگز به تنهایی خطبۀ جمعه نخوانده‌اند و همیشه افرادی برای شنیدن خطبه حضور داشته‌اند پس حضور تعداد افرادی برای خطبه واجب می‌باشد. [۵۸۹]
مخالفین این دیدگاه در جواب این استدلال ابراز می‌دارند که عملکرد پیغمبر ج دلیلی بر وجوب نمی‌باشد و در صورت دلالت بر وجوب هم اقتضای تعداد افرادی خاص نمی‌کند بلکه بیانی از این می‌باشد که افرادی برای شنیدن خطبه حضور داشته باشند.
- هدف از خطبه وعظ و ارشاد است و این به تنهایی حاصل نمی‌گردد.
در جواب این استدلال باید اشاره کرد وجود افراد برای استماع خطبه لازم می‌نماید ولی دلیلی بر شرکت تعدادی معیّن نمی‌باشد.
- خطبه ذکری می‌باشد که شرط صحّت و انعقاد نماز جمعه می‌باشد پس وجود تعداد افرادی که نماز جمعه با آنها منعقد می‌شود مانند تکبیرة الأحرام برای نماز جمعه می‌باشد که باید تعداد معیّنی در آن شرکت داشته باشند. [۵۹۰]
باید دقّت کرد که فقها در اشتراط خطبۀ جمعه اختلاف‌نظر دارند و با این وصف هم این قیاس مع‌الفارق می‌باشد؛ زیرا اشتراط تعداد افراد معیّن در نماز با دلایلی خاص اثبات می‌گردد [۵۹۱] برخلاف خطبه که قسمتی از نماز نیست که تعداد افراد معیّن شرط صحّت باشد.
دیدگاه دوّم: امام أعظم أبوحنیفه بر این باور است که حضور تعداد در خطبۀ نماز جمعه شرط نیست؛ زیرا خطبه ذکر قبل از نماز می‌باشد و مانند أذان، عدد شرط صحّت آن نیست. [۵۹۲]
در جواب گفته‌اند: این قیاس مع‌الفارق است؛ زیرا أذان شرط نیست و إعلامی برای افراد غائب می‌باشد ولی هدف از خطبه یادآوری و اندرز می‌باشد که برای حاضرین مخاطب می‌باشد.
قول راجح: در بررسی دیدگاه‌های فقها در این زمینه که هر کدام جای مناقشه و بحث دارند به نظر می‌رسد از آنجائیکه مقصد اصلی خطبۀ نماز جمعه پند و اندرز به مخاطبینی می‌باشد که در صورت عدم، بی‌فایده و خالی از منظور می‌گردد، وجود افرادی برای استماع خطبۀ نماز جمعه شرط است ولی نمی‌توان دلیلی در شریعت مبنی بر وجود تعداد افراد خاص پیدا کرد تا میزانی برای صحّت قرار گیرد و آن دسته از فقها که تعداد افراد معیّن را شرط صحّت خطبۀ نماز جمعه می‌دانند دلیلی از شریعت که قابل اثبات باشد ارائه نکرده‌اند و فقط بر مبنای الزام تعداد معیّن برای نماز جمعه، وجود این تعداد افراد را برای خطبه نیز الزامی می‌دانند و جدای از اینکه اثبات گردید که وجود تعداد معیّن در نماز جمعه الزامی نیست با این وصف هم دلیلی برای وجوبِ وجودِ تعداد معیّن در خطبۀ جمعه قابل اثبات نمی‌باشد. (واللهُ العلیمُ أعلمُ بِالصّواب)
استمرار تعداد افراد تا اتمام خطبۀ جمعه:
با این اوصاف سؤالی مطرح می‌شود که آیا وجود تعداد همۀ افراد تا اتمام خطبۀ نماز جمعه شرط است و یا حضور برخی از افراد کفایت می‌کند و یا اگر برخی پراکنده شوند و برخی در اثنای خطبه ملحق شوند خطبه صحیح نخواهد بود؟ در تحلیل این مسئله نیز دو قول وجود دارد:
دیدگاه اوّل: شافعیّه و حنابله بر این باورند که حضور تعداد افراد واجب تا اتمام خطبه الزامیست و در صورتیکه برخی خلل به میزان افراد لازم وارد کنند و از خطبه خارج شوند خطبه نماز جمعه صحیح نخواهد بود و در نتیجه نماز جمعه باطل خواهد بود.
این افراد استدلالی مبنی بر دیدگاهشان ابراز نداشته‌اند ولی ظاهراً دیدگاه آنها از لزومیّتِ شرکت تعداد افرادی خاص جهت صحّت نماز جمعه نشأت می‌گیرد. [۵۹۳]
دیدگاه دوّم: ظاهر قول مالکیّه ابراز می‌دارد که پراکنده شدن افراد در اثنای جمعه ایرادی ندارد، فقط افرادی برای استماع خطبه موجود باشند. [۵۹۴]
قول راجح: در واقع دلیلی صریح مبنی بر استمرار افراد شرکت‌کننده در خطبۀ جمعه یافت ولی آنچه مسلم است باید افرادی؛ حدّاقل یک نفر برای استماع خطبۀ جمعه باقی بماند تا خطبه خالی از مقصد نشود. پس بنابر قول راجح خطبۀ نماز جمعه با دو نفر - یک نفر امام و یک نفر مأموم- تشکیل می‌شود. با این وصف با این حدّاقل خطبه و نماز جمعه شکل می‌گیرد و از دیدگاه افرادی که تعداد مشخصی را شرط صحّت نماز جمعه می‌دانند به نظر می‌رسد که لزومیتی بر بودن و ماندگاری این تعداد افراد تا اتمام خطبۀ نماز جمعه وجود ندارد و آنچه از شریعت اثبات می‌گردد وجود افرادی برای استماع خطبۀ جمعه می‌باشد تا هدف از تشریع آن با وجود مخاطبان حاصل گردد. (واللهُ العلیمُ أعلمُ بِالصّوابِ)
[۵۸۶] جهت مشاهده اقوال و تجزه و تحلیل آنها نک: (۲-۸) شروط صحّت نماز جمعه بخش:۳- تعداد افراد شرکت‌کننده. [۵۸۷] نک: الإشراف ۱ / ۱۳۴؛ مواهب الجليل ۲ / ۱۶۵ – ۱۶۶؛ الفواكه الدواني ۱ / ۳۰۶ ؛ الوجيز ۱ / ۶۲؛ المجموع ۴ / ۵۰۷؛ روضة الطالبين ۲ / ۲۷؛ مغني المحتاج ۱ / ۲۸۳ ، ۲۸۷؛ أبو خطاب، الهداية،۱ / ۵۲ ؛المغني ۳ / ۲۱۰؛ الفروع ۲ / ۱۱۱؛ المحرر ۱ / ۱۴۸؛ الإنصاف ۲ / ۳۹۰. [۵۸۸] (صحیح): بخاری (ش۶۰۰۸و۷۲۴۶) از طریق (اسماعیل بن علیة وعبدالوهاب الثقفی) روایت کرده است: «حدثنا أيوب عن أبي قلابة عن أبي سليمان مالك بن الحويرث قال أتينا النبي صلى الله عليه وسلم ... فقال (صلی الله علیه وسلم): كما رأيتموني أصلي.» [۵۸۹] الإشراف ۱ / ۱۳۴ ، مواهب الجليل ۲ / ۱۶۶ . [۵۹۰] الإشراف ۱ / ۱۳۴ ، المغني ۳ / ۲۱۰ ، البدع ۲ / ۱۵۹ ، كشاف القناع ۲ / ۳۴ . [۵۹۱] اگرچه اثبات گردید که اسناد وجوب تعداد افراد معیّن جای ایراد دارند و تعداد افراد مشخص جز دو نفر قابل اثبات نیست. نک: (۲-۸) شروط صحّت نماز جمعه بخش:۳- تعداد افراد شرکت‌کننده. [۵۹۲] در کتاب‌های حنفیّه چنین دیدگاهی انساب به ایشان یافت نشد ولی قاضی عبدالوهاب در الإشراف، ۱ / ۱۳۴ و ابن قدامه در المغني، ۳ / ۲۱۰ روایتی را از وی نقل می‌کنند. [۵۹۳] نک: نووی، المجموع شرح المهذب ۴ / ۵۰۷، روضة الطالبين ۲ / ۷ - ۸، شربینی، مغني المحتاج ۱ / ۲۸۳. والمغني ۳ / ۲۱۰ ، الفروع ۲ / ۱۱۱ ، الإنصاف ۲ / ۳۹۰، كشاف القناع ۲ / ۳۴ . [۵۹۴] الإشراف ۱ / ۱۳۴ ، مواهب الجليل ۲ / ۱۶۵ .