علىسالگوى روزگار سختى و اضطرار
خداى دانا و آگاه مىدانست امّت اسلام که بار سرپرستى تمام جهان بر دوش او گذاشته شده و مأموریت دارد که نظارت دینى و اخلاقى و رهبرى ملل را به عهده گیرد، برایش ناگزیر، حالات و دورههاى گوناگونى پیش خواهد آمد که برخى از آن‌ها مظهر اطاعت و فرمانبردارى و برخى مظهر نافرمانى و سرپیچى است، گاهى با حملات خارجى و گاهى با سازشهاى درونى مواجه خواهد شد؛ زیرا فطرت انسانى چنین است. بنابراین براى هر دور و حالتى احکام خاصّى تعیین نمود و براى چنین مواقعى پیشوایان و رهبرانى آماده نمود که آن‌ها با سیرهى عملى خود براى همهى دورهها الگوهایى به جاى گذاشتند که براى آیندگان سرمشق باشند و هرگاه امّت اسلام با آن احوال مواجه شود، راه حلّى داشته باشد. بنابراین همان گونه که جهاد در راه خدا، مبارزه با مشرکان و اهل کتاب، جنگ با مرتدان و باغیان لازم بود، به همان نسبت اختلافات بین گروهى از اهل قبله و قیام بر ضدّ امام بر حق، از مراحل طبیعى بود ـ هر چند براى انسان بسیار دشوار و رنجآور است ـ ؛ زیرا لازم بود تا در چنین مواقع اضطرارى، نمونه و الگویى از پیشوایان خیرالقرون (بهترین دورهها) و از امامان بزرگ موجود باشد تا به آن اقتدا شود.
سفیان بن عُیینه/که یکى از بزرگان تابعین است، این حقیقت را در قالب این الفاظ بیان نموده که: خداوند رسول گرامىاش را چهار نوع شمشیر عنایت فرموده بود؛ نخست، شمشیرى بود که خود رسول اللّه جبا آن در برابر بتپرستان به مبارزه پرداخت، دوم، شمشیرى بود که حضرت ابوبکرسبا مرتدّین جنگید، خداوند مىفرماید:
﴿تُقَٰتِلُونَهُمۡ أَوۡ يُسۡلِمُونَۖ﴾[الفتح: ۱۶].
«با آن‌ها پیکار کنید تا مسلمان شوند.»
سوّم، شمشیرى بود که حضرت عمرسبه وسیلهى آن با مجوسیان و اهل کتاب جنگید، خداوند مىفرماید:
﴿قَٰتِلُواْ ٱلَّذِينَ لَا يُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ...٢٩﴾[التوبة: ۲۹].
«با کسانى که به خدا و روز قیامت ایمان ندارند پیکار کنید...»
چهارم، شمشیرى بود که حضرت علىسبه وسیلهى آن با مارقین، ناکثین و قاسطین جنگید، خداوند مىفرماید:
﴿فَقَٰتِلُواْ ٱلَّتِي تَبۡغِي حَتَّىٰ تَفِيٓءَ إِلَىٰٓ أَمۡرِ ٱللَّهِۚ٩﴾[الحجرات: ۹].
«با طائفهى باغى پیکار کنید تا به فرمان خدا بازگردد و گردن نهد» [۴۶۰]. از امام ابوحنیفه نقل شده که فرمود:
«ما قاتَلَ أحَدٌ عَلِيّا إلاّ وَعَلِىٌّ أوْلى بِالْحَقِّ مِنْهُ وَلَوْلا ما سارَ عَلِىٌّ فيهِمْ ما عَلِمَ أحَدٌ كَيْفَ السِّيرَةُ فى الْمُسْلِمينَ».
«على با هیچ گروهى نجنگید مگر این که او از آنان حق به جانبتر بود. اگر عملکرد حضرت علىسبا آنان الگو نبود (از نظر سیرهى عملى) کسى نمىدانست که در موقع بروز اختلاف بین مسلمین چه طرز عملى اختیار نماید» [۴۶۱].
***
[۴۶۰] سرخسى، المبسوط،، ج ۱۰، ص ۲. [۴۶۱] مناقب امام اعظم، اثر صدرالدین موفق بن احمد المکى، ج ۲، ص ۳۸، چاپ هند، ۱۳۲۱ هـ. ق.