۵۱- عبدالله بن ادریس بن یزید (بن عبدالرحمن بن اسود اَوْدی زعافری) حنفی/ [۱۰۵۱] [متوفّای ۱۹۲ه . ق]
علامه ذهبی در کتاب «تذكرة الحفّاظ» [۱۰۵۲]گوید:
وی، پیشوای دینی، الگو و نمونه‌ی اسلامی و حجّت در حدیث: عبدالله بن ادریس بن یزید بن عبدالرحمن، ابومحمد اَوْدی کوفی، یکی از شخصیت‌های برجسته‌ی اسلامی و از زمره‌ی طلایه داران و پیشقراولان عرصه‌ی علمی می‌باشد.
از کسانی که عبدالله بن ادریس، از آن‌ها، به نقل و روایت حدیث پرداخته است، می‌توان بدین افراد اشاره کرد:
پدرش؛ سهیل بن ابی صالح؛ حسین بن عبدالرحمن؛ ابواسحاق شیبانی؛ هشام بن عروة؛ اعمش؛ ابن جُریج؛ و شماری دیگر از بزرگان دین.
و از عبدالله بن ادریس نیز، این افراد به نقل روایت پرداخته‌اند:
امام مالک؛ عبدالله بن مبارک؛ اسحاق بن راهویه، یحیی بن معین؛ دو پسر شیبة؛ حسن بن عرفة؛ ابوکریب؛ احمد بن عبدالجبّار عُطاردی؛ و کسان دیگر از سائر مردم.
هارون الرشید، از عبدالله بن ادریس، درخواست کرد و تقاضای رسمی نمود تا عهده دار پست قضاوت شود، ولی او، از پذیرش آن، سرباز زد و استنکاف ورزید.
بشر حافی گوید: «ما شرب احدٌ ماء الفرات، فسلم الّا عبدالله بن ادریس»؛ «هیچ کس چنین نبوده که از آب «فرات» بنوشد و از فتنه، جان سالم به در ببرد، مگر عبدالله بن ادریس».
احمد بن حنبل گوید: «كان ابن ادریس نسیج وحده»؛ «ابن ادریس، شخصیتی منحصر به فرد، یکه، تنها، بی‌رقیب، غیرقابل مقایسه و بی‌نظیر و بی‌همتا بود».
و یعقوب بن شیبة گوید: «كان عابداً فاضلاً یسلك في كثیر من فتیاه ومذاهبه مسلك اهل المدینة ویخالف الكوفیین؛ وكان صدیقاً لمالك»؛ «عبدالله بن ادریس، فردی عابد و پارسا، پرستشگر و خداجو، شریف و پاکدامن، بزرگ منش و نیک اندیش، و شریف و محترم بود که در بیشتر فتواها و اندیشه‌های فقهی خویش، راه و روش اهل مدینه را در پیش می‌گرفت و با کوفیان مخالفت می‌نمود؛ و وی، از دوستان و رفیقان مالک بن انس نیز بود».
ابوحاتم گوید: «هو امام من ائمّة المسلمین، حجّة»؛ «عبدالله بن ادریس، یکی از ائمه و پیشوایان مسلمانان و حجّت در حدیث می‌باشد».
و گفته شده است که: «لم یكن بالكوفة احدٌ اَعبد منه»؛ «در شهر کوفه، کسی عابدتر و پارساتر و پرهیزگارتر و متدیّن‌تر از عبدالله بن ادریس، وجود نداشته است».
حسن بن عرفة نیز گوید: «لم أر بالكوفة أفضل منه»؛ «در شهر کوفه، کسی را بهتر و برتر، شایسته‌تر و کارآمدتر، کاردان‌تر و بایسته‌تر و برازنده‌تر و تواناتر از عبدالله بن ادریس ندیده‌ام».
وی، به سال ۱۲۰ ه . ق دیده به جهان گشود و پا به عرصه‌ی وجود نهاد؛ و در ماه ذی الحجّة، به سال ۱۹۲ ه . ق درگذشت و چهره در نقاب خاک کشید. خدایش او را بیامرزد و در جوار بهترین رحمت‌های خویش جای دهد.
حافظ عبدالقادر قرشی در کتاب «الجواهر المضیة في طبقات الحنفیة» [۱۰۵۳]، به ذکر عبدالله بن ادریس پرداخته و او را در شمار علماء و صاحب نظران احناف برشمرده و در ادامه گفته است:
دارمی، از یحیی بن معین، روایت کرده که وی گفته است: «كان ثقة في كلّ شیء؛ روی عن ابی حنیفة مسئلة الوصیّ یتّجر في مال الیتیم؛ ان شاء اخذه مضاربة وقاسمه الربح. قال عبدالله بن ادریس: سألتُ مالكاً وابن ابی الزّناد، عن رجلٍ قال لأمرأته: انتِ طالق؛ ینوی ثلاثاً؟ قالا عن ثلاث تطلیقات. قال ابن ادریس: وقال ابوحنیفة: هي واحدة. قال یحیی: وبقول ابی حنیفة نأخذ؛ ألا تری انّ الله تعالی قال: «الطلاق مرّتان»؛ فلا یكون الطلاق الّآ باللسان، لایكون بالنیة. وكان بینه وبین مالك صداقة. وقد قیل: انّ جمیع ما یرویه مالك في الموطأ فیما بلغنی عن علیّس، فیرسلها، انّه سمعها من ابن ادریس».
«عبدالله بن ادریس، در هر مورد، مؤثّق و معتبر و مطمئن و قابل اعتماد است؛ وی از امام ابوحنیفه/به روایت مسأله‌ی «وصیّ که در مال و دارایی فرد یتیم به تجارت می‌پردازد»، پرداخته و از وی، این را روایت نموده است که اگر شخص وصیّ، خواست، می‌تواند به صورت مضاربه با دارایی و مال یتیم کار کند و با او، فایده و سود و درآمد و عایدات را تقسیم نماید.
عبدالله بن ادریس گوید: از مالک و ابن ابوالزناد، در مورد مردی سؤال کردم که خطاب به زنش گفته است: «انتِ طالق»؛ «تو طلاقی»؛ و نیّت سه طلاق را نیز نموده است؟ حال چند طلاق واقع می‌شود؟
آن دو (مالک و ابن ابوالزناد) در پاسخ بدین سؤال گفتند: به نیّت وی، فیصله می‌گردد و هر سه طلاق واقع می‌شود.
عبدالله بن ادریس گوید: و این در حالی است که امام ابوحنیفه/، درباره‌ی این مسأله گفته است: در صورت بالا، یک طلاق واقع می‌گردد.
یحیی بن معین گوید: «ما به دیدگاه امام ابوحنیفه/عمل می‌کنیم؛ زیرا که خداوند بلند مرتبه می‌فرماید: «الطلاق مرّتان»؛ از این رو، طلاق فقط با زبان درست می‌باشد نه با نیّت.
و یحیی بن معین، این را نیز بیان داشته است که در بین عبدالله بن ادریس و مالک بن انس، پیوند دوستی و رفاقت نیز وجود داشته است.
و گفته شده است که: تمامی آنچه را که مالک در کتاب «الموطأ» با عبارت «فیما بلغنی عن علی»؛ به روایت آن پرداخته و آن را به صورت «مُرسل» روایت نموده است، همه‌ی آن‌ها را از عبدالله ابن ادریس، سماع نموده است».
و در کتاب «جامع المسانید» [۱۰۵۴]چنین آمده است: ناچیزترین بندگان خدا (ابوالمؤید محمد بن محمود خوارزمی) گوید: «و مع انّه شیخ مالك؛ ومالك، شیخ شیوخ البخاری ومسلم والشافعي واحمد، یروی عن الامام ابی حنیفة - رضی الله عنهم اجمعین - في هذه المسانید»؛ «عبدالله بن ادریس - با وجود این که استاد و شیخ مالک می‌باشد، و مالک نیز استاد اساتید بخاری، مسلم، شافعی، و احمد بن حنبل به شمار می‌آید -، باز هم عبدالله بن ادریس، در این مسانید، به نقل روایت از امام ابوحنیفه/پرداخته است. رضایت خدا بر همگی آنان باد».
و حافظ ابن حجر عسقلانی در کتاب «تهذیب التهذیب» [۱۰۵۵]گوید:
ابوحاتم گفته است: «هو حجّة یحتجّ بها؛ وهو امام من ائمّة المسلمین، ثقة»؛ «عبدالله بن ادریس، در حدیث، حجّت می‌باشد که به روایات و احادیث وی، استدلال و استناد می‌شود؛ و وی، یکی از ائمّه و پیشوایان مسلمانان و روایت کننده‌ای مؤثق و معتبر و مطمئن و قابل اعتماد می‌باشد».
نسایی گوید: «ثقةٌ ثبتٌ»؛ «عبدالله بن ادریس، هم مؤثق و قابل اعتماد است و هم مطمئن و امین و درستکار و شریف».
ابن سعد گوید: «و كان ثقة، مأموناً، كثیرالحدیث، حجّة، صاحب سنة وجماعة»؛ «عبدالله بن ادریس، فردی مورد وثوق و قابل اعتماد و مطمئن و امانت دار و معتبر و درستکار می‌باشد که به نقل و روایت بسیاری از احادیث و روایات پرداخته است و در حدیث، حجّت می‌باشد و متعهّد و پایبند به سنّت و جماعت نیز می‌باشد».
ابن حبّان در کتاب «الثقات» گوید: «كان صلباً في السنّة»؛ «عبدالله بن ادریس، نسبت به سنّت، مستحکم و نیرومند، استوار و پایدار، جدّی و کوشا و سخت کوش و تلاشگر بود».
ابن خِراش گوید: «ثقة»؛ «ابن ادریس، روایت کننده‌ای مؤثق و قابل اعتماد بود».
احمد عِجلی گوید: «ثقة ثبت، صاحب سنّة، زاهد، صالح؛ وكان عُثْمانِیّاً؛ ویحرم النبیذ»؛ «ابن ادریس، فردی مؤثق و معتبر، مطمئن و قابل اعتماد، پایبند و متعهّد به سنّت، زاهد و پارسا، درستکار و شریف، نجیب و محترم، شایسته و کارآمد، توانا و کاردان، شایسته و برازنده و متخصّص و کارشناس بود؛ وی، عثمانی به شمار می‌آمد؛ (یعنی به برتری و فضیلت عثمان بن عفّانسبر علی بن ابی طالبسقائل بود)؛ و «نبیذ» را نیز حرام و ناروا می‌دانست».
خلیلی گوید: «ثقة متّفق علیه»؛ «عبدالله بن ادریس، روایت کننده‌ای مورد وثوق و قابل اعتماد می‌باشد که تمامی علماء و صاحب نظران دینی و طلایه داران و پیشقراولان عرصه‌های علمی بر مؤثّق بودن و مطمئن بودن وی، اتفاق نظر دارند».
ابوحاتم گوید: «قال علی بن المدینی: عبدالله بن ادریس، من الثقات»؛ «علی بن مدینی گفته است: عبدالله بن ادریس، یکی از راویان ثقه و مورد اعتماد می‌باشد».
ناگفته نماند که عبدالله بن ادریس، از آن دسته از محدّثان و راویانی می‌باشد که هر شش پیشوای حدیث (بخاری، مسلم، ترمذی، ابوداود، نسایی و ابن ماجه)، به نقل روایت از وی پرداخته‌اند.
علامه محمد بن یوسف صالحی دمشقی شافعی در کتاب «عقود الجمان» [۱۰۵۶]، وی را در شمار روایت کنندگان از امام اعظم ابوحنیفه/ذکر کرده است. [۱۰۵۷]
نگارنده گوید:
عبدالله بن ادریس بن یزید/، در موارد ذیل (از کتاب «الجامع الصحیح» بخاری) با یک واسطه، استاد امام محمد بن اسماعیل بخاری/به شمار می‌آید؛ و این موارد عبارتند از:
* در باب «ذهاب جریر الی الیمن» [۱۰۵۸]
«حَدَّثَنِي عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِي شَيْبَةَ العَبْسِيُّ، حَدَّثَنَا ابْنُ إِدْرِيسَ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبِي خَالِدٍ، عَنْ قَيْسٍ، عَنْ جَرِيرٍ، قَالَ: كُنْتُ بِاليَمَنِ، فَلَقِيتُ رَجُلَيْنِ مِنْ أَهْلِ اليَمَنِ، ذَا كَلاَعٍ، وَذَا عَمْرٍو، فَجَعَلْتُ أُحَدِّثُهُمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ج، فَقَالَ لَهُ: ذُو عَمْرٍو: لَئِنْ كَانَ الَّذِي تَذْكُرُ مِنْ أَمْرِ صَاحِبِكَ، لَقَدْ مَرَّ عَلَى أَجَلِهِ مُنْذُ ثَلاَثٍ، وَأَقْبَلاَ مَعِي حَتَّى إِذَا كُنَّا فِي بَعْضِ الطَّرِيقِ، رُفِعَ لَنَا رَكْبٌ مِنْ قِبَلِ المَدِينَةِ فَسَأَلْنَاهُمْ، فَقَالُوا: "قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ ج، وَاسْتُخْلِفَ أَبُو بَكْرٍ، وَالنَّاسُ صَالِحُونَ، فَقَالاَ: أَخْبِرْ صَاحِبَكَ أَنَّا قَدْ جِئْنَا وَلَعَلَّنَا سَنَعُودُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ، وَرَجَعَا إِلَى اليَمَنِ، فَأَخْبَرْتُ أَبَا بَكْرٍ بِحَدِيثِهِمْ، قَالَ: أَفَلاَ جِئْتَ بِهِمْ، فَلَمَّا كَانَ بَعْدُ قَالَ لِي ذُو عَمْرٍو: يَا جَرِيرُ إِنَّ بِكَ عَلَيَّ كَرَامَةً، وَإِنِّي مُخْبِرُكَ خَبَرًا: إِنَّكُمْ مَعْشَرَ العَرَبِ، لَنْ تَزَالُوا بِخَيْرٍ مَا كُنْتُمْ إِذَا هَلَكَ أَمِيرٌ تَأَمَّرْتُمْ فِي آخَرَ، فَإِذَا كَانَتْ بِالسَّيْفِ كَانُوا مُلُوكًا، يَغْضَبُونَ غَضَبَ المُلُوكِ وَيَرْضَوْنَ رِضَا المُلُوكِ"»(ح ۴۳۵۹)
«عبدالله بن أبی شیبة عبسی، از عبدالله بن ادریس، از اسماعیل بن ابی خالد، از قیس، از جریرسبرای ما روایت کرده که وی گفته است: در یمن بودم که با دو نفر از اهالی آنجا به نام‌های ذوکلاع و ذوعمرو، ملاقات کردم و درباره‌ی رسول خدا جبا آنان سخن گفتم. ذوعمرو به من گفت: اگر آنچه را که درباره‌ی دوستت می‌گویی، حقیقت داشته باشد، سه روز از فوت او می‌گذرد؛ سپس آن دو با من به راه افتادند و پس از پیمودن بخشی از راه، با کاروانی برخورد کردیم که از سوی مدینه می‌آمد؛ در این باره از آن‌ها پرسیدیم؛ گفتند: رسول خدا جوفات یافت و ابوبکرس، جانشین او شد و حال مردم، خوب است؛ آن گاه، آن دو نفر گفتند: به دوستت (ابوبکرس) بگو: ما قصد داشتیم که بیاییم و اگر خدا بخواهد، به زودی خواهیم آمد و به یمن برگشتند.
با رسیدن به مدینه، از سخن آنان به ابوبکرسخبر دادم. او گفت: چرا آن‌ها را نیاوردی؟ پس از آن زمان که ذوعمرو را دیدم، به منگفت: ای جریر! همانا تو را بر من بخشایندگی و جوان مردی است و من به تو خبری را خواهم رسانید؛ شما مردم عرب، پیوسته در نیکویی هستید تا آنگاه که چون از شما امیری بمیرد، امیری دیگر بگیرید؛ اگر قدرت، به زور شمشیر به دست آید، پادشاهان پیدا می‌شوند و خشم می‌کنند به خشم پادشاهان و راضی می‌شوند به رضایت پادشاهان».
* در باب «اذا قتل بحجر او بعصاً» [۱۰۵۹]
«حَدَّثَنَا مُحَمَّدٌ، أَخْبَرَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ إِدْرِيسَ، عَنْ شُعْبَةَ، عَنْ هِشَامِ بْنِ زَيْدِ بْنِ أَنَسٍ، عَنْ جَدِّهِ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ، قَالَ: خَرَجَتْ جَارِيَةٌ عَلَيْهَا أَوْضَاحٌ بِالْمَدِينَةِ، قَالَ: فَرَمَاهَا يَهُودِيٌّ بِحَجَرٍ، قَالَ: فَجِيءَ بِهَا إِلَى النَّبِيِّ جوَبِهَا رَمَقٌ، فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ ج: «فُلاَنٌ قَتَلَكِ؟» فَرَفَعَتْ رَأْسَهَا، فَأَعَادَ عَلَيْهَا، قَالَ: «فُلاَنٌ قَتَلَكِ؟» فَرَفَعَتْ رَأْسَهَا، فَقَالَ لَهَا فِي الثَّالِثَةِ: «فُلاَنٌ قَتَلَكِ؟» فَخَفَضَتْ رَأْسَهَا، فَدَعَا بِهِ رَسُولُ اللَّهِ جفَقَتَلَهُ بَيْنَ الحَجَرَيْنِ»(ح ۶۸۷۷)
«محمد، از عبدالله بن ادریس، از شعبة، از هشام بن زید بن انس، از پدربزگش انس بن مالکسبرای ما روایت کرده که وی گفته است: دختری که زیورآلات پوشیده بود، در مدینه بیرون شد و مردی یهودی او را با سنگ زد. آن دختر در حالی که رَمق حیات در وی بود، به نزد پیامبر خدا جآورده شد؛ رسول خدا جخطاب بدو فرمود: «آیا فلانی تو را کشته است؟ وی سر خود را (به علامت نفی) بلند کرد. آن حضرت بار دیگر از وی پرسید: «آیا فلان کس تو را کشته است»؟ دوباره آن دختر سر خود را بلند کرد. رسول خدا جبار سوم از وی پرسید: «آیا فلان کس تو را کشته است»؟ وی سر خود را (به علامت تأیید) پایین آورد؛ رسول خدا جآن مرد یهودی را فراخواند و به کشتن وی میان دو سنگ فرمان داد».
* در باب «من نظر في كتاب من یحذر علی المسلمین لیستبین امره» [۱۰۶۰].
* در باب «فضل من شهد بدراً» [۱۰۶۱].
* در باب «من لا یثبت علی الخیل» [۱۰۶۲].
[۱۰۵۱] بیوگرافی «عبدالله بن ادریس بن یزید» را در این منابع دنبال کنید: «التاریخ الکبیر»؛ امام بخاری ۳/۱/۴۷؛ «رجال صحیح البخاری»، کلاباذی ۲/۵۶۱؛ «الجرح و التعدیل»، رازی ۵/۸؛ «سیر اعلام النبلاء»، حافظ ذهبی ۹/۴۲؛ «کتاب الثقات»، ابن حبان ۷/۶۹؛ «الکاشف»، حافظ ذهبی ۲/۷۱؛ «تهذیب الکمال»، حافظ مزّی ۱۰/۱۶؛ «تهذیب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی ۵/۱۲۶؛ «تقریب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی ۱/۴۷۷؛ «خلاصة تهذیب الکمال»، خزرجی ص۱۶۱ [۱۰۵۲] «تذکرة الحفّاظ» ۱/۲۸۲-۲۸۴ [۱۰۵۳] «الجواهر المضیة» ۱/۲۷۱ و ۲۷۲ [۱۰۵۴] «جامع المسانید» ۲/۵۰۸ [۱۰۵۵] «تهذیب التهذیب» ۵/۱۲۷ [۱۰۵۶] «عقود الجمان»؛ ص ۱۲۱ [۱۰۵۷] «المناقب»، کردری ۲/۲۲۳ [۱۰۵۸] «الجامع الصحیح»، امام بخاری ۲/۶۲۵ [۱۰۵۹] همان ۲/۱۰۱۶ [۱۰۶۰] همان ۲/۹۲۵ [۱۰۶۱] همان ۲/۵۶۷ [۱۰۶۲] همان ۲/۴۲۶