۲۹- زکریا بن ابی زائدة حنفی/ [۶۹۴] [متوفّای ۱۴۸ یا ۱۴۹ ه . ق]
حافظ ابن حجر عسقلانی، در کتاب «تهذیب التهذیب» [۶۹۵]گوید:
وی، زکریا بن ابی زائدة، خالد بن میمون بن فَیروز، ابویحیی کوفی می‌باشد.
بَحْشَل گفته است: نام ابوزائدة، «هبیرة همدانی وادعی» است.
از کسانی که زکریا بن ابی زائدة، به نقل روایت از آن‌ها پرداخته است، می‌توان بدین افراد اشاره کرد:
ابواسحاق سبیعی؛ عامر شعبی؛ فِراس؛ سماک بن حرب؛ سعد بن ابراهیم؛ خالد بن سلمة؛ مصعب بن شیبة؛ عبدالملک بن عُمیر؛ و دیگر بزرگان عرصه‌ی روایت و درایت.
و از کسانی که از زکریا بن ابی زائدة، حدیث روایت نموده‌اند، می‌توان این افراد را نام برد:
پسرش: یحیی؛ سفیان ثوری؛ شعبة؛ عبدالله بن مبارک؛ عیسی بن یونس؛ قطّان؛ وکیع بن جرّاح؛ ابواسامة؛ ابونعیم؛ و دیگر مردمان.
قطّان گوید: «لیس به بأس؛ ولیس عندی مثل اسماعیل بن ابی خالد»؛ «در روایات و احادیث زکریا بن ابی زائدة، نمی‌توان نقص و ایرادی وارد کرد؛ زیرا وی، روایت کننده‌ای مؤثق و معتبر است؛ و از دیدگاه من، وی، به سان اسماعیل بن ابی خالد نیست».
و صالح بن احمد، به نقل از پدرش (احمد بن حنبل) گوید: «اذا اختلف زكریا واسرائیل، فان زكریا احبّ الیّ في ابی اسحاق؛ ثم قال: ما اَقربهما، وحدیثهما عن ابی اسحاق لیّن؛ سمعا منه بآخره»؛ «هرگاه زکریا و اسرائیل، با یکدیگر اختلاف کردند، در آن صورت از دیدگاه من، زکریا در مورد احادیث و روایات ابواسحاق، بهتر و بایسته‌تر می‌نماید؛ سپس احمد بن حنبل گفت: احادیث و روایات زکریا و اسرائیل، به احادیث و روایات محدّثان و راویان مؤثق و قابل اعتماد نزدیک است؛ و در حدیثی که زکریا و اسرائیل از ابواسحاق روایت کرده‌اند، اندکی ضعف وجود دارد که باز هم آن را از اعتبار نمی‌اندازد و باعث سقوط عدالت نمی‌گردد؛ زیرا، آن دو، احادیث ابواسحاق را در آخر عمرش شنیدند».
و عبدالله به نقل از پدرش گوید: «ثقة حلوّ الحدیث، ما اقربه من اسماعیل بن ابی خالد»؛ «زکریا بن ابی زائدة، روایت کننده‌ای مؤثق و قابل اعتماد است که احادیث و روایاتش نیز، دوست داشتنی و بایسته است؛ و احادیث و روایات او، به احادیث و روایات اسماعیل بن ابی خالد نزدیک است».
و عباس از یحیی بن معین نقل کرده که وی گفته است: «صالح»؛ «زکریا بن ابی زائدة، فردی درستکار و شریف، نجیب و محترم، کارشناس و متخصص و کاردان و توانا است».
و عثمان به نقل از یحیی بن معین گوید: «زكریا، احبّ الیّ في كل شیء؛ وابن ابی لیلی ضعیف»؛ «از دیدگاه من، زکریا بن ابی زائدة، در هر چیز، بهتر و بایسته‌تر از دیگران است؛ و ابن ابی لیلی؛ فردی ضعیف در عرصه‌ی حدیث می‌باشد».
و احمد عجلی گفته است: «كان ثقة»؛ «زکریا بن ابی زائدة، روایت کننده‌ای مؤثق و قابل اعتماد است».
ابن حبّان در کتاب «الثقات»، گفته است: «نام ابوزائدة، «فیروز» می‌باشد».
و خالد گوید: زکریا بن ابی زائدة، به سال۱۴۸ یا ۱۴۹ ه . ق درگذشت و چهره در نقاب خاک کشید.
ابوبکر بردیجی گوید: «لیس به بأس»؛ «در روایات و احادیث زکریا بن ابی زائدة، نمی‌توان ایراد و نقصی وارد کرد؛ زیرا وی، روایت کننده‌ای مؤثق و معتبر و مطمئن و قابل اعتماد است».
و یعقوب بن سفیان و ابوبکر بزّار گفته‌اند: «ثقة»؛ «زکریا بن ابی زائدة، از راویان مطمئن و قوی و معتبر و قابل اعتماد و مؤثق و مُعتمد می‌باشد».
و ابن سعد گوید: «كان ثقة، كثیر الحدیث»؛ «زکریا بن ابی زائدة، فردی مؤثّق و قابل اعتماد است که به روایت احادیث زیادی پرداخته است».
و ابن قانع گوید: «كان قاضیاً بالكوفة»؛ «زکریا بن ابی زائدة، در شهر کوفه، عهده دار پست مهم و خطیر قضاوت بود».
شایان ذکر است که زکریا بن ابی زائدة، از آن دسته از راویانی می‌باشد که هر شش پیشوای حدیث (بخاری، مسلم، ترمذی، ابوداود، نسایی و ابن ماجه)، از وی حدیث روایت نموده‌اند.
حافظ عبدالقادر قرشی نیز در کتاب «الجواهر المضیة» [۶۹۶]، به بیان بیوگرافی زکریا بن ابی زائدة پرداخته و او را در ردیف دانشوران و صاحب نظران احناف قرار داده و در ادامه گفته است: «روی له الشیخان»؛ «شیخان (بخاری و مسلم) از زکریا بن ابی زائدة، حدیث روایت کرده‌اند».
یحیی پسر زکریا بن ابی زائدة، گوید: پدرم، خطاب به من گفت: «یا بُنیّ! علیك بالنعمان بن ثابت، فخذ عنه قبل ان یفوتك»؛ «پسرم! نعمان بن ثابت (امام ابوحنیفه/) را دریاب و پیش از از آن که او را از دست بدهی، از علم و دانش، حکمت و فرزانگی و علوم و معارف وی، استفاده کن».
یحیی پسر زکریا بن ابی زائدة گوید: «ربّما عرضتُ علی ابی فتیاه فتعجّب به ویأتی ابنه یحیی رحمه الله تعالی»؛ «چه بسا که بر پدرم، فتواهایی از امام ابوحنیفه/عرضه می‌کردم و او نیز از فتواهای او شگفت زده و مبهوت می‌شد و او را به تحسین و اِعجاب وامی داشت، از این رو، به خاطر فراگیری فتواهای امام ابوحنیفه/، و اطلاع و آگاهی از آن‌ها، به نزد پسرش می‌آمد. خدایش، او را بیامرزد و در جوار رحمت‌های بی‌کران خویش، جای بدهد».
و در کتاب «جامع المسانید» [۶۹۷]، آمده است: «انّه مع جلالة قدره وتقدّمه وكونه من شیوخ شیوخ صاحبَی الصحیحین، یروی عن الامام ابی حنیفة الكثیر في هذه المسانید»؛ «زکریا بن ابی زائدة/- با وجود این که از منزلت و مقامی بالا و بزرگ و از شأن و جایگاهی بس والا و سترگ برخوردار بود و از زمره‌ی اساتید استادانِ امام بخاری/و امام مسلم/(نویسندگان دو کتاب «الجامع الصحیح» بخاری و «الجامع الصحیح» مسلم) به شمار می‌آمد - باز هم در این مسانید، از امام ابوحنیفه/بسیار حدیث روایت نموده است».
و حافظ ابن بزّاز کردری نیز در کتاب «المناقب» [۶۹۸]، وی را در شمار محدّثان و راویان شهر کوفه برشمرده که به نقل روایت از امام اعظم ابوحنیفه/پرداخته است.
نگارنده گوید:
زكریا بن ابی زائدة/، در موارد ذیل (از کتاب «الجامع الصحیح» بخاری) با یک واسطه، استاد امام محمد بن اسماعیل بخاری/به شمار می‌آید؛ و این موارد عبارتند از:
* در باب «قوله تعالی: ﴿وَنُفِخَ فِي ٱلصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَن فِي ٱلۡأَرۡضِ إِلَّا مَن شَآءَ ٱللَّهُۖ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخۡرَىٰ فَإِذَا هُمۡ قِيَامٞ يَنظُرُونَ٦٨﴾[الزمر: ۶۸]» [۶۹۹]
«حَدَّثَنِي الحَسَنُ، حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ بْنُ خَلِيلٍ، أَخْبَرَنَا عَبْدُ الرَّحِيمِ، عَنْ زَكَرِيَّاءَ بْنِ أَبِي زَائِدَةَ، عَنْ عَامِرٍ، عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ س، عَنِ النَّبِيِّ جقَالَ: «إِنِّي أَوَّلُ مَنْ يَرْفَعُ رَأْسَهُ بَعْدَ النَّفْخَةِ الآخِرَةِ، فَإِذَا أَنَا بِمُوسَى مُتَعَلِّقٌ بِالعَرْشِ، فَلاَ أَدْرِي أَكَذَلِكَ كَانَ أَمْ بَعْدَ النَّفْخَةِ»»(ح ۴۸۱۳)
«حسن، از اسماعیل بن خلیل، از عبدالرحیم، از زکریا بن ابی زائدة، از عامر، از ابوهریرهسبرای ما روایت کرده که وی گفته است: رسول خدا جفرمودند: «من نخستین کسی هستم که پس از دمیدن صور دوم، سر خویش را برمی دارد و ناگاه موسی÷را می‌بینم که به عرش خداوند آویخته است و نمی‌دانم که وی در همین حالت بوده یا پس از صور دوم، زنده شد است؟».
* در باب «فضل من استبرأ لدینه» [۷۰۰]
«حَدَّثَنَا أَبُو نُعَيْمٍ، حَدَّثَنَا زَكَرِيَّاءُ، عَنْ عَامِرٍ، قَالَ: سَمِعْتُ النُّعْمَانَ بْنَ بَشِيرٍ، يَقُولُ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ جيَقُولُ: "الحَلاَلُ بَيِّنٌ، وَالحَرَامُ بَيِّنٌ، وَبَيْنَهُمَا مُشَبَّهَاتٌ لاَ يَعْلَمُهَا كَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ، فَمَنِ اتَّقَى المُشَبَّهَاتِ اسْتَبْرَأَ لِدِينِهِ وَعِرْضِهِ، وَمَنْ وَقَعَ فِي الشُّبُهَاتِ: كَرَاعٍ يَرْعَى حَوْلَ الحِمَى، يُوشِكُ أَنْ يُوَاقِعَهُ، أَلاَ وَإِنَّ لِكُلِّ مَلِكٍ حِمًى، أَلاَ إِنَّ حِمَى اللَّهِ فِي أَرْضِهِ مَحَارِمُهُ، أَلاَ وَإِنَّ فِي الجَسَدِ مُضْغَةً: إِذَا صَلَحَتْ صَلَحَ الجَسَدُ كُلُّهُ، وَإِذَا فَسَدَتْ فَسَدَ الجَسَدُ كُلُّهُ، أَلاَ وَهِيَ القَلْبُ"»(ح ۵۲)
«ابونعیم، از زکریا بن ابی زائدة، از عامر برای ما روایت کرده که وی گفته است: از نعمان بن بشیرسشنیدم که می‌گفت: از رسول خدا جشنیدم که می‌فرمودند: «حرام و حلال، هر دو، واضح و آشکارند (مشخص هستند)؛ و در میان حلال و حرام، امور مشتبهی وجود دارد که بسیاری از مردم، آن‌ها را نمی‌دانند؛ هر کس، از آن‌ها پرهیز کند، دین و ایمانش را حفاظت نموده است؛ و کسی که خود را با آن‌ها بیالاید (از شبهات پرهیز نکند)؛ مانند کسی است که در حریم چراگاه سلطان، دام‌های خود را بچراند و هر آن، احتمال دارد، وارد چراگاه سلطان بشوند؛ آگاه باشید! که هر پادشاه، حریمی دارد و حریم خداوند در روی زمین، محرمات او هستند.
بدانید که در بدن، عضوی وجود دارد که صلاح و فساد سایر اعضاء، به صلاح و فساد آن، بستگی دارد؛ و آن، قلب است».
* در باب «اذا اَدخل رجلیه وهما طاهرتان» [۷۰۱]؛
«حَدَّثَنَا أَبُو نُعَيْمٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا زَكَرِيَّاءُ، عَنْ عَامِرٍ، عَنْ عُرْوَةَ بْنِ المُغِيرَةِ، عَنْ أَبِيهِ قَالَ: كُنْتُ مَعَ النَّبِيِّ جفِي سَفَرٍ، فَأَهْوَيْتُ لِأَنْزِعَ خُفَّيْهِ، فَقَالَ: «دَعْهُمَا، فَإِنِّي أَدْخَلْتُهُمَا طَاهِرَتَيْنِ» . فَمَسَحَ عَلَيْهِمَ»(ح ۲۰۶)
«ابونعیم، از زکریا بن ابی زائدة، از عامر، از عروة بن مغیرة، از پدرش (مغیرة بن شعبةس) برای ما روایت کرده که وی گفته است: در یکی از سفرها، همراه رسول خداجبودم. (هنگام وضو) خواستم موزه‌های رسول خدا جرا بیرون بیاورم؛ آن حضرت جفرمود: «آن‌ها را بیرون نیاور، چون من آن‌ها را پس از طهارت و وضو پوشیده‌ام». سپس رسول خدا جبر موزه هایش، مسح نمود».
* در باب «من قام لجنازة یهودی» [۷۰۲].
* در باب «اذا قال: فلان یقرءك السلام» [۷۰۳].
* در باب «الاِنهاء عن المعاصی» [۷۰۴].
* در باب «علامات النبوّة في الاسلام» [۷۰۵].
* در باب «علامات النبوّه في الاسلام» [۷۰۶].
* در باب «الشروط الّتی لاتحلّ في النكاح» [۷۰۷].
* در «كتاب الذبائح والصید والتسمیة» [۷۰۸].
* در باب «لبس جیّة الصوف في الغزو» [۷۰۹].
* در باب «الساعی علی المسكین» [۷۱۰]
به هر حال، روایات «زكریا بن ابی زائدة/در کتاب «الجامع الصحیح» امام محمد بن اسماعیل بخاری/در بیشتر از ۲۰ مورد آمده است.
[۶۹۴] بیوگرافی «زکریا بن ابی زائدة» را در این منابع دنبال کنید: «التاریخ الکبیر»؛ امام بخاری ۲/۱/۴۲۱؛ «رجال صحیح البخاری»، کلاباذی ۱/۲۶۷؛ «سیر اعلام النبلاء»، حافظ ذهبی ۶/۲۰۲؛ «کتاب الثقات»، ابن حبان ۶/۳۳۴؛ «الکاشف»، حافظ ذهبی ۱/۳۲۳؛ «میزان الاعتدال»؛ حافظ ذهبی ۲/۲۶۳؛ «البدایة و النهایة»؛ ابن کثیر ۱۰/۱۰۵؛ «تقریب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی ۱/۳۱۳؛ «خلاصة تهذیب الکمال»، خزرجی، ص ۱۰۴؛ «الطبقات السنیة»، تمیمی داری ۳/۲۵۸ و ۲۵۹ به شماره ۸۸۰؛ «الطبقات الکبری»؛ ابن سعد ۶/۳۵۵؛ «شذرات الذهب»؛ ابن عماد ۱/۲۲۴؛ «تهذیب الکمال»، حافظ مزّی ۶/۳۰۹؛ «الجمع بین رجال الصحیحین»، مقدسی ۱/۱۵۱ [۶۹۵] «تهذیب التهذیب» ۳/۲۸۴ و ۲۸۵ [۶۹۶] «الجواهر المضیة فی طبقات الحنفیة» ۱/۲۴۴ [۶۹۷] «جامع المسانید»، ابوالمؤیّد محمد بن محمود خوارزمی، ۲/۴۵۸ [۶۹۸] «المناقب»، کردری ۲/۲۲۰ [۶۹۹] «الجامع الصحیح»، امام بخاری ۲/۷۱۱ [۷۰۰] همان ۱/۱۳ [۷۰۱] «الجامع الصحیح»، امام بخاری ۱/۳۳ [۷۰۲] همان ۱/۱۷۵ [۷۰۳] همان ۲/۹۲۴ [۷۰۴] همان ۲/۹۶۰ [۷۰۵] همان ۱/۵۰۵ [۷۰۶] همان ۱/۵۱۲ [۷۰۷] همان ۲/۷۷۴ [۷۰۸] همان ۲/۸۲۳ [۷۰۹] همان ۲/۸۶۲ [۷۱۰] همان ۲/۸۸۹