۸۸- مروان بن معاویة فَزاری/ [۱۶۵۹] [متوفّای ۱۹۳ ه . ق]
علامه ذهبی در کتاب «تذكرة الحفّاظ» [۱۶۶۰]گوید:
وی، حافظ و روایت کننده‌ی حدیث: مروان بن معاویة بن حارث بن اسماء بن خارجة بن حصن، ابوعبدالله فَزاری کوفی می‌باشد که نخست، مقیم مکه‌ی مکرمه و پس از آن، مقیم دمشق شد و در آنجا سُکنی و اقامت گزید و مستقر و ماندگار شد.
مروان بن معاویة، از این بزرگان، به نقل حدیث پرداخته است:
عاصم احول؛ حُمید طویل؛ ابومالک سعد بن طارق؛ اسماعیل بن ابوخالد؛ موسی جهنی؛ محمد بن سوقة؛ و شماری دیگر از بزرگان عرصه‌ی علم و دانش.
و از کسانی که از مروان بن معاویة، حدیث روایت نموده‌اند، می‌توان این افراد را نام برد:
احمد بن حنبل؛ اسحاق بن راهویه؛ ابوخیثمه؛ حسین بن حریث؛ دحیم؛ ابوکریب؛ ابن عرفة؛ محمد بن هشام بن خلاس نمیری؛ و شمار زیادی از دیگر دانش پژوهان و شیفتگان علم و دانش و تشنگان حکمت و فرزانگی.
امام احمد بن حنبل، به ذکر مروان بن معاویة پرداخته و گفته است: «ثبت حافظ كان یحفظ حدیثه كلّه»؛ «مروان بن معاویة فزاری، روایت کننده‌ای مطمئن و قوی و درستکار و قابل اعتماد و حافظ و ضابط بود که تمامی روایات و احادیث خویش را از حفظ داشت».
علی بن مدینی گوید: «ثقة فیما روی عن المعروفین»؛ «در مورد آنچه از علماء و صاحب نظران معروف و مشهور عرصه‌ی حدیث، روایت نموده است، مطمئن و قوی و درستکار و مؤثق و قابل اعتماد و امانت دار بود».
یحیی بن معین نیز گفته است: «كان یلتقط شیوخاً من السكك»؛ «(مروان بن معاویة، چنان به یادگیری و فراگیری و تحصیل علم و دانش، اهمیّت می‌داد و بدان توجه و عنایت می‌ورزید؛ تا جایی که حتّی) در خیابان‌ها و راه‌ها نیز از اساتید و شیوخ، علم و دانش و حکمت و فرزانگی و حدیث و روایت، فرا می‌گرفت».
برخی بر این باورند که وی، به صورت غیرمنتظره و ناگهانی، در شهر مکه، در دهم ماه ذی الحجّه، به سال ۱۹۳ ه . ق درگذشت و دار فانی را وداع گفت.
و حافظ ابن حجر عسقلانی در کتاب «تهذیب التهذیب» [۱۶۶۱]گوید:
ابوبکر اسدی گفته است: از احمد بن حنبل روایت است که گفت: «ثبت حافظ»؛ «مروان بن معاویة فَزاری، روایت کننده‌ای مطمئن و مورد اعتماد و حافظ و ضابط می‌باشد».
ابوداود گوید: از احمد بن حنبل نقل است که گفت: «ثقة ما كان أحفظه»؛ «مروان، فردی مؤثق و معتبر و مطمئن و قابل اعتماد بود که بسیار به حفظ احادیث و روایات خویش، همت می‌گماشت».
یحیی بن معین، یعقوب بن شیبة و نسایی گفته‌اند: «ثقة»؛ «مروان، روایت کننده‌ای ثقه و مورد اعتماد و مطمئن و قوی بود».
احمد عجلی گوید: «ثقةٌ ثبتٌ ما حدث عن المعروفین، فصحیح»؛ «مروان، از زمره‌ی راویان مؤثّق و مورد اعتماد و مطمئن و معتبر و درستکار و امین است؛ و آنچه را از علماء و صاحب نظران معروف و مشهور عرصه‌ی حدیث، روایت نموده است، صحیح و درست می‌باشد».
ابوحاتم گوید: «صدوق لا یدفع عن صدقه»؛ «مروان بن معاویة، فردی صادق و راستگو و امانت دار و درستکار می‌باشد که نباید صداقت و درستی و درستکاری و امانت وی را انکار یا تکذیب کرد و آن را مورد تردید قرار داد».
عثمان دارمی، از یحیی بن معین چنین نقل کرده است: «ثقة ثقة»؛ «مروان بن معاویة، از زمره‌ی راویان بسیار ثقه و قابل اعتماد است».
ابن سعد گوید: «كان ثقة»؛ «وی، روایت کننده‌ای مؤثق و مطمئن و معتبر و مورد اعتماد بود».
ابن حبّان نیز در در کتاب «الثقات»، مروان بن معاویة، را در شمار راویان قابل اعتماد و معتبر و قوی و مؤثّق و مطمئن و امین برشمرده است.
در کتاب «جامع المسانید» [۱۶۶۲]، چنین آمده است: ناچیزترین بندگان خدا (ابوالمؤید محمد بن محمود خوارزمی) گوید: «و یروی عن الامام أبی حنیفة/في هذه المسانید»؛ «مروان بن معاویة فزاری، در این مسانید، به نقل روایت از امام ابوحنیفه/پرداخته است».
علامه محمد بن یوسف صالحی دمشقی شافعی در کتاب «عقود الجمان» [۱۶۶۳]، مروان بن معاویة را در شمار روایت کنندگان از امام اعظم ابوحنیفه/، ذکر کرده است.
نگارنده گوید:
مروان بن معاویة فزاری، از ابوحنیفه، از عبدالله بن دینار، از عبدالله بن عمربچنین روایت کرده که وی گفته است: «رأیتُ رسول الله جیمسح في السفر علی الخفیّن ولم یوقّت»؛ «رسول خدا جرا دیدم که در سفر، بر موزه‌ها - بی‌آن که وقتی را مشخص کند - مسح می‌نمود».
این روایت را ابوالمؤید محمد بن محمود خوارزمی، در کتاب «جامع المسانید» [۱۶۶۴]ذکر کرده و گفته است: ابومحمد بخاری، این حدیث را از ابوسعید، از سلیمان بن عبیدالله، از مروان بن معاویة فزاری، از امام ابوحنیفه/، روایت نموده است.
و همچنین راقم سطور گوید:
مروان بن معاویة فزاری، در موارد ذیل (از کتاب «الجامع الصحیح» بخاری) با یک واسطه، استاد امام محمد بن اسماعیل بخاری/به شمار می‌آید؛ و این موارد عبارتند از:
* در باب «العجوة» [۱۶۶۵]
«حَدَّثَنَا جُمْعَةُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ، حَدَّثَنَا مَرْوَانُ، أَخْبَرَنَا هَاشِمُ بْنُ هَاشِمٍ، أَخْبَرَنَا عَامِرُ بْنُ سَعْدٍ، عَنْ أَبِيهِ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج: «مَنْ تَصَبَّحَ كُلَّ يَوْمٍ سَبْعَ تَمَرَاتٍ عَجْوَةً، لَمْ يَضُرَّهُ فِي ذَلِكَ اليَوْمِ سُمٌّ وَلاَ سِحْرٌ»»(ح ۵۴۴۵)
«جمعة بن عبدالله، از مروان بن معاویة فزاری، از هاشم بن هاشم، از عامر بن سعد، از پدرش برای ما روایت کرده که رسول خدا جفرمود: «هر کس که هفت دانه‌ی خرمای عجوة صبحانه بخورد، در آن روز نه زَهر و نه سحر او را زیان می‌رساند».
* در باب «فضل صلاة العصر» [۱۶۶۶]
«حَدَّثَنَا الحُمَيْدِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا مَرْوَانُ بْنُ مُعَاوِيَةَ، قَالَ: حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ، عَنْ قَيْسٍ، عَنْ جَرِيرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: كُنَّا عِنْدَ النَّبِيِّ ج، فَنَظَرَ إِلَى القَمَرِ لَيْلَةً - يَعْنِي البَدْرَ - فَقَالَ: «إِنَّكُمْ سَتَرَوْنَ رَبَّكُمْ، كَمَا تَرَوْنَ هَذَا القَمَرَ، لاَ تُضَامُّونَ فِي رُؤْيَتِهِ، فَإِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ لاَ تُغْلَبُوا عَلَى صَلاَةٍ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا فَافْعَلُوا» ثُمَّ قَرَأَ: [وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الغُرُوبِ] (ق: ۳۹)، قَالَ إِسْمَاعِيلُ: «افْعَلُوا لاَ تَفُوتَنَّكُمْ»»(ح ۵۵۴)
«حُمیدی، از مروان بن معاویة فزاری، از اسماعیل، از قیس، از جریر، برای ما روایت کرده که وی گفته است: شبی، خدمت رسول خدا جبودیم. ایشان به سوی ماه، نظر کرد و فرمود: «همین طور که این ماه را می‌بینید، پروردرگاتان را خواهید دید. در این مورد، هیچ مزاحمتی برای شما، وجود نخواهد داشت. (اگر می‌خواهید دیدار خداوند نصیب شما شود) سعی کنید بر نمازهای صبح و عصر، مواظبت نمایید؛ و حتماً این کار را انجام دهید».
سپس آن حضرت جاین آیه را تلاوت فرمود: ﴿فَٱصۡبِرۡ عَلَىٰ مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحۡ بِحَمۡدِ رَبِّكَ قَبۡلَ طُلُوعِ ٱلشَّمۡسِ وَقَبۡلَ ٱلۡغُرُوبِ٣٩﴾[ق: ۳۹] «خداوند را قبل از طلوع و قبل از غروب آفتاب، به پاکی یاد کنید».
اسماعیل (از راویان این حدیث) گفته است: آن نمازها را ادا کنید و نگذارید که فوت شود».
* در باب «ما جاء في زمزم» [۱۶۶۷]
«حَدَّثَنَا مُحَمَّدٌ هُوَ ابْنُ سَلاَمٍ، أَخْبَرَنَا الفَزَارِيُّ، عَنْ عَاصِمٍ، عَنِ الشَّعْبِيِّ، أَنَّ ابْنَ عَبَّاسٍ سمَا حَدَّثَهُ قَالَ: «سَقَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ جمِنْ زَمْزَمَ، فَشَرِبَ وَهُوَ قَائِمٌ» قَالَ عَاصِمٌ: فَحَلَفَ عِكْرِمَةُ مَا كَانَ يَوْمَئِذٍ إِلَّا عَلَى بَعِيرٍ»(ح ۱۶۳۷)
«محمد بن سلام، از مروان بن معاویة فزاری، از عاصم، از شعبی، برای ما روایت کرده که وی گفته است: ابن عباسبگفت: رسول خدا جرا از آب زمزم، نوشانیدم؛ و او، به حالت ایستاده آب نوشید.
عاصم گفته است: عکرمه چنین سوگند یاد کرده است: در آن روز، آن حضرت جایستاده نبود، بلکه بر شتر سوار بود».
* در باب «من نذر المشی الی الكعبة» [۱۶۶۸].
* در باب «كراهیة النبيّ جان تعری المدینة» [۱۶۶۹].
* در باب «الغرفة والعلیّة المشرفة وغیر المشرفة في السطوح وغیرها» [۱۶۷۰].
* در باب «خلق آدم وذرّیته» [۱۶۷۱].
* در باب ﴿إِذۡ هَمَّت طَّآئِفَتَانِ مِنكُمۡ أَن تَفۡشَلَا وَٱللَّهُ وَلِيُّهُمَاۗ وَعَلَى ٱللَّهِ فَلۡيَتَوَكَّلِ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ١٢٢﴾[آل عمران: ۱۲۲] [۱۶۷۲].
* در باب «غزوة الرجیع ورعل وذكوان وبئر معونة» [۱۶۷۳].
* در باب «قوله تعالی: ﴿وَٱلۡجُرُوحَ قِصَاصٞۚ﴾[المائدة: ۴۵]» [۱۶۷۴].
به هر حال، روایات «مروان بن معاویة فزاری»/، در کتاب «الجامع الصحیح» امام محمد بن اسماعیل بخاری/، در بیشتر از ۱۳ مورد آمده است.
[۱۶۵۹] بیوگرافی «مروان بن معاویة فزاری» را در این منابع دنبال کنید: «التاریخ الکبیر»؛ امام بخاری ۴/۱/۳۷۲؛ «رجال صحیح البخاری»، کلاباذی ۲/۷۱۷؛ «الجرح و التعدیل»، رازی ۸/۲۷۲؛ «تاریخ بغداد»، خطیب بغدادی ۱۳/۱۴۹؛ «سیر اعلام النبلاء»، حافظ ذهبی ۹/۵۱؛ «کتاب الثقات»، ابن حبان ۷/۴۸۳؛ «تهذیب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی ۱۰/۸۸؛ «الکاشف»، حافظ ذهبی ۳/۱۳۳؛ «تقریب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی ۲/۱۷۲؛ »تهذیب الکمال»، حافظ مزّی ۱۸/۲۰؛ «شذرات الذهب»، ابن عماد ۱/۳۳۳؛ «الطبقات الکبری»، ابن سعد ۷/۳۲۹؛ «خلاصة تهذیب الکمال»، خزرجی ص ۳۱۹ [۱۶۶۰] «تذکرة الحفّاظ» ۱/۲۹۵ و ۲۹۶ [۱۶۶۱] «تهذیب التهذیب» ۱۰/۸۸ و ۸۹ [۱۶۶۲] «جامع المسانید» ۲/۵۵۹ [۱۶۶۳] «عقود الجمان»؛ ص ۱۴۴ [۱۶۶۴] «جامع المسانید» ۱/۲۸۰ [۱۶۶۵] «الجامع الصحیح»، امام بخاری ۲/۸۱۹ [۱۶۶۶] همان ۱/۷۸ [۱۶۶۷] همان ۱/۲۲۱ [۱۶۶۸] همان ۱/۲۵۱ [۱۶۶۹] همان ۱/۲۵۳ [۱۶۷۰] همان ۱/۳۳۵ [۱۶۷۱] همان ۱/۴۶۹ [۱۶۷۲] همان ۲/۵۸۰ [۱۶۷۳] همان ۲/۵۹۰ [۱۶۷۴] همان ۲/۶۶۳