۲۰- حمّاد بن زید بن درهم (اَزْدی جَهضمی) حنفی/ [۵۶۵] [متوفّای ۱۷۹ ه . ق]
علامه ذهبی در کتاب «تذكرة الحفّاظ» [۵۶۶]گوید:
وی، پیشوای دینی، حافظ عالی و کامل حدیث، شیخ سرزمین عراق، ابواسماعیل اَزْدی بَصری اَزْرق ضریر (نابینای روشن دل) می‌باشد؛ و «درهم»، نام پدربزرگ وی، از اُسرای سجستان و از مَوالی [۵۶۷]خاندان «جَریر بن حازم» است.
حماد بن زید بن درهم، از ابوعمران جَونی، محمد بن زیاد، ابوجمرة ضُبَعی، انس بن سیرین، عمرو بن دینار، ثابت بنانی و شماری دیگر از بزرگان و محدّثان، حدیث روایت نموده است؛ و وی قتاده را درک نکرده و او را درنیافته است.
و از کسانی که از حماد بن زید، به روایت حدیث پرداخته‌اند، می‌توان بدین افراد اشاره کرد:
عبدالرحمن بن مهدی؛ مسدّد، قواریری؛ محمد بن ابی بکر مقدّمی؛ علی بن مدینی؛ احمد بن مقدام؛ و کسان دیگر غیر از آن‌ها از سایر مردمان.
عبدالرحمن بن مهدی گوید: «ائمّة الناس في زمانهم، اربعة: الثوری ومالك والازواعی وحماد بن زید»؛ «پیشوایان دینی مردم در روزگارشان، چهار نفر بودند که عبارتند از: سفیان ثوری؛ مالک بن انس؛ اوزاعی؛ و حماد بن زید».
و یحیی بن معین گوید: «لیس احدٌ اثبت من حماد بن زید»؛ «کسی در حدیث، از حماد بن زید، مؤثق‌تر و معتبرتر و مطمئن‌تر و قابل اعتمادتر وجود ندارد».
یحیی بن یحیی گوید: «ما رأیتُ شیخاً اَحفظ منه»؛ «من، هیچ شیخی را (نسبت به احادیث و روایات)، حافظ‌تر و ضابط‌تر از حماد بن زید ندیده‌ام».
احمد بن حنبل گوید: «هو من ائمة المسلمین من اهل الدین؛ وهو احبّ الیّ من حماد بن سلمة»؛ «حماد بن زید، یکی از پیشوایان مسلمانان و یکی از متدیّنان و پارسایان و زاهدان و پرهیزگاران است؛ و از دیدگاه من، او به نسبت حماد بن سلمة، بهتر و پسندیده‌تر و بایسته‌تر و برازنده‌تر می‌باشد».
ابن مهدی نیز گوید: «لم أر احداً قطّ اَعلی بالسنّة منه»؛ «هرگز کسی را نسبت به سنّت رسول خدا ج، والاتر و برتر از حماد بن زید ندیده‌ام».
ابن مهدی، در جایی دیگر گوید: «ما رأیتُ اعلم منه ومن مالك وسفیان؛ وما رأیت بالبصرة افقه منه»؛ «کسی را داناتر و آگاه‌تر از این سه نفر ندیده‌ام؛ حماد بن زید؛ مالک بن انس و سفیان ثوری. و در بصره، کسی را فقیه‌تر و دانشورتر از حماد بن زید، به خود ندیده‌ام».
و در جزء یازدهم از حدیث ابوسهل قطان - که به صورت «سماع» (سمعتُ) وارد شده -چنین آمده است: ابوسهل قطان گوید: «حدّثنا الحسن بن علی المعمری، سمعتُ سلیمان بن ایوب صاحب البصری، سمعتُ عبدالرحمن بن مهدی یقول: ما رأیت احداً اعلم من حماد بن زید، لاسفیان ولا مالكاً»؛ «حسن بن علی معمری برای ما نقل می‌کند که از سلیمان بن ایوب - صاحب البصری - شنیدم که می‌گفت: از عبدالرحمن بن مهدی شنیدم که گفت: «کسی را داناتر و آگاه‌تر از حماد بن زید ندیده‌ام؛ نه سفیان و نه مالک. (یعنی حتّی سفیان ثوری و مالک بن انس را نیز داناتر و آگاه‌تر از حماد بن زید ندیدم)».
ابوعاصم گوید: «مات حماد بن زید یوم مات ولا اعلم له في الاسلام نظیراً في هیئته ودلّه وسَمته»؛ «در روزی که حماد بن زید درگذشت و چهره در نقاب خاک کشید، سراغ ندارم که در اسلام، برای وی، همانندی در شکل و هیئت، پاک طینتی و نیکومنشی، عقیده و روش و متانت و وقار او وجود داشته باشد.»
یزید بن زُرَیع گوید: «هو سیّد المسلمین»؛ «حماد بن زید، سرور و سالار مسلمانان است».
ابوحاتم ابن حبّان گوید: «كان ضریراً؛ وكان یحفظ حدیثه كلّه»؛ «حماد بن زید، نابینا بود و با وجود این، باز هم تمامی احادیث و روایات خویش را از حفظ داشت».
محمد بن مصفّی گوید: «سمعتُ بقیّة یقول: ما رأیت بالعراق مثل حماد بن زید»؛ «از بقیة/شنیدم که می‌گفت: در سرزمین عراق، کسی را به سان حماد بن زید، ندیده‌ام».
و از سفیان ثوری نقل است که گفت: «رجل البصرة بعد شعبة، ذاك الازرق؛ یعنی حماد بن زید»؛ «بزرگ مرد بصره پس از شعبه، این ازرق، یعنی حماد بن زید می‌باشد».
و وکیع بن جرّاح گوید: «ما كنّا نشبّهه الّا بمسعر»؛ «ما، حماد بن زید را (در لیاقت و قابلیّت و کفایت و شایستگی) فقط به مِسعر بن کدام تشبیه می‌کردیم».
ابن طباع گوید: «ما رأیتُ اعقل من حماد بن زید»؛ «من کسی را خردمندتر و داناتر و فهمیده‌تر و آگاه‌تر از حماد بن زید ندیده‌ام».
و ابن خراش گوید: «لم یخطیء في حدیث قط»؛ «حماد بن زید، هرگز در حدیثی، دچار خطا و اشتباه و لغزش و بی‌توجهی و بی‌دقّتی و سهل انگاری نشده است».
و احمد عجلی گفته است: «كان له اربعة آلاف حدیث؛ كان یحفظ ولم یكن له كتاب»؛ «در اختیار حماد بن زید، چهار هزار حدیث وجود داشت که همه را حفظ داشت و در این زمینه، (برای حفظ احادیث و روایات)، کتابی در دسترس نداشت (تا آن‌ها را در آن، ثبت و ضبط کند؛ بلکه سینه‌اش، ظرف معارف و قلبش، گنجینه‌ی احادیث و روایات و دانش‌ها و حکمت‌ها بود)».
حماد بن زید، به سال ۹۸ ه . ق دیده به جهان گشود و در رمضان سال ۱۷۹ ه . ق درگذشت و چهره در نقاب خاک کشید. رحمت و رضوان خدا، بر او باد.
در کتاب «جامع المسانید» [۵۶۸]چنین آمده است: «و هو ممّن یروی الكثیر عن الامام ابی حنیفة/في هذه المسانید»؛ «حماد بن زید، از زمره‌ی کسانی است که در این مسانید، به نقل روایت از امام ابوحنیفه/پرداخته است».
حافظ عبدالقادر قرشی نیز در کتاب «الجواهر المضیة»، [۵۶۹]به بیان بیوگرافی حماد بن زید/پرداخته و او را در شمار علماء و صاحب نظران احناف برشمرده، و در ادامه گفته است: «اخذ الفقه عن ابی حنیفة/؛ وهو الراوی عنه: اَنّ الوتر فریضة؛ وله ذكر في مبسوط شمس الائمّة؛ شهرته تغنی عن الاطناب؛ توفّی سنة تسعة وسبعین ومائة؛ رحمه الله تعالی؛ وروی له الجماعة»؛ «وی، فقه را از امام ابوحنیفه/فراگرفت؛ و همچنین از امام ابوحنیفه/، این موضوع را روایت کرده که وتر، واجب است؛ و در کتاب «المبسوط» شمس الائمة نیز، یادی از حماد بن زید شده است؛ به هر حال، شهرت و آوازه‌ی حماد بن زید، جایی را برای شرح و بسط دادن و به تفصیل بیان کردن و اِطناب و درازگویی باقی نمی‌گزارد؛ زیرا وی، مُعرِّف حضور همه است و نیازی به توضیح و تبیین و تشریح و تفسیر زیاد ندارد».
و سرانجام، حماد بن زید، به سال ۱۷۹ ه . ق درگذشت و به رحمت ایزدی پیوست. رحمت و رضوان خدا بر او باد؛ شایان ذکر است که حماد بن زید، از آن دسته از راویانی می‌باشد که جماعت محدّثان [یعنی بخاری، مسلم، ترمذی، ابوداود، نسایی و ابن ماجه]، از وی، حدیث روایت نموده‌اند.
و علامه محمد بن یوسف صالحی دمشقی شافعی، در کتاب «عقود الجمان»، [۵۷۰]حماد بن زید/را در شمار روایت کنندگان از امام اعظم ابوحنیفه/ذکر کرده است [۵۷۱].
نگارنده گوید:
حماد بن زید، از ابوحنیفه، از حماد، از ابراهیم نخعی، از انس بن مالکسروایت کرده است که آن حضرت جفرموده‌اند: «طلب العلم فریضة علی كلّ مسلم»؛ «دانش طلبی و فراگرفتن علم، بر هر انسان مسلمان و حقگرایی، لازم است».
این روایت را ابوالمؤید محمد بن محمود خوارزمی در کتاب «جامع المسانید»، [۵۷۲]ذکر کرده و در ادامه گفته است: ابومحمد بخاری، این حدیث را از صالح بن ابی رُمیح - به صورت «مكاتبه» [۵۷۳]- ؛ از ابوامیّة طرطوسی، از عبدالرحمن بن صالح، از حماد بن زید، از ابوحنیفه/روایت نموده است.
و بدین سان، راقم سطور گوید:
حماد بن زید/، در موارد ذیل (از کتاب «الجامع الصحیح» بخاری)، با یک واسطه، استاد امام محمد بن اسماعیل بخاری/به شمار می‌آید؛ و این موارد، عبارتند از:
* در باب «اتّخاذ السراری؛ ومن اَعتق جاریة ثمّ تزّوجها» [۵۷۴]
«حَدَّثَنَا سَعِيدُ بْنُ تَلِيدٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِي ابْنُ وَهْبٍ، قَالَ: أَخْبَرَنِي جَرِيرُ بْنُ حَازِمٍ، عَنْ أَيُّوبَ، عَنْ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، قَالَ: قَالَ النَّبِيُّ ج، ح حَدَّثَنَا سُلَيْمَانُ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ زَيْدٍ، عَنْ أَيُّوبَ، عَنْ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، قَالَ: قَالَ النَّبِيُّ ج: "لَمْ يَكْذِبْ إِبْرَاهِيمُ إِلَّا ثَلاَثَ كَذَبَاتٍ: بَيْنَمَا إِبْرَاهِيمُ مَرَّ بِجَبَّارٍ وَمَعَهُ سَارَةُ فَذَكَرَ الحَدِيثَ، فَأَعْطَاهَا هَاجَرَ، قَالَتْ: كَفَّ اللَّهُ يَدَ الكَافِرِ وَأَخْدَمَنِي آجَرَ " قَالَ أَبُو هُرَيْرَةَ: "فَتِلْكَ أُمُّكُمْ يَا بَنِي مَاءِ السَّمَاءِ"»(ح ۵۰۸۴)
«سلیمان، از حماد بن زید، از ایوب، از محمد، از ابوهریرهسبرای ما روایت کرده که وی گفته است: (آن حضرت جفرمودند:) «ابراهیم÷به جز سه دروغ، نگفته است (که این، یکی از آن‌ها است،) در حالی که ابراهیم÷از (قلمرو پادشاهی) ظالم می‌گذشت (که زنان مردم را به زور تصاحب می‌کرد) و ساره (زن ابراهیم÷) با وی بود».
ابوهریرهسحدیث را به طور کامل بیان کرد؛و در آخر گفت: «آن ظالم، کنیزی را که هاجر نام داشت، به ساره داد. ساره گفت: خدا دست آن کافر را از من بازداشت و هاجر را در خدمت من قرار داد».
ابوهریرهسگوید: این هاجر، مادر شماست، ای پسران آب آسمان! (ای عرب‌ها. پسران آب آسمان، از آن گفته‌اند که عرب‌ها در وادی‌ها به سر می‌بردند و آب مورد استفاده، آب باران بود.)».
* در باب «جعل عتق الأمة صداقها» [۵۷۵]
«حَدَّثَنَا قُتَيْبَةُ بْنُ سَعِيدٍ، حَدَّثَنَا حَمَّادٌ، عَنْ ثَابِتٍ، وَشُعَيْبِ بْنِ الحَبْحَابِ، عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ، «أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ جأَعْتَقَ صَفِيَّةَ، وَجَعَلَ عِتْقَهَا صَدَاقَهَا»»(ح ۵۰۸۶)
«قتیبة بن سعید، از حماد بن زید، از ثابت و شعیب بن حَبحاب، از انس بن مالکسبرای ما روایت کرده که وی گفته است: «رسول خدا جصفیّه را آزاد کرد و آزادی‌اش را مهرش قرار داد».
* در باب «اذ قال الخاطب للولیّ: زوّجنی فلانة. فقال: قد زوّجتك بكذا وكذا؛ جاز النكاح؛ وان لم یقل للزوج: أرضیتَ أم قبلتَ» [۵۷۶]
«حَدَّثَنَا أَبُو النُّعْمَانِ، حَدَّثَنَا حَمَّادُ بْنُ زَيْدٍ، عَنْ أَبِي حَازِمٍ، عَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ س: أَنَّ امْرَأَةً أَتَتِ النَّبِيَّ ج، فَعَرَضَتْ عَلَيْهِ نَفْسَهَا، فَقَالَ: «مَا لِي اليَوْمَ فِي النِّسَاءِ مِنْ حَاجَةٍ» فَقَالَ رَجُلٌ: يَا رَسُولَ اللَّهِ زَوِّجْنِيهَا، قَالَ: «مَا عِنْدَكَ؟» قَالَ: مَا عِنْدِي شَيْءٌ، قَالَ: «أَعْطِهَا وَلَوْ خَاتَمًا مِنْ حَدِيدٍ» قَالَ: مَا عِنْدِي شَيْءٌ، قَالَ: «فَمَا عِنْدَكَ مِنَ القُرْآنِ؟» قَالَ: كَذَا وَكَذَا، قَالَ: «فَقَدْ مَلَّكْتُكَهَا بِمَا مَعَكَ مِنَ القُرْآنِ»»(ح ۵۱۴۱)
«ابونعمان، از حماد بن زید، از ابوحازم، از سهل بن سعدسبرای ما روایت کرده که وی گفته است: «زنی نزد پیامبر اکرم جآمد و نفس خود را به وی پیشکش کرد؛ آن حضرت جفرمود: «اکنون مرا به زنان نیازی نیست». مردیگفت: ای رسول خدا! او را به ازدواج من درآور! رسول خدا جفرمود: «آیا چیزی از مَهر، نزد خود داری؟» گفت: چیزی نزد خود ندارم. آن حضرت جفرمود: «(مَهر) او را بده؛ هر چند، انگشتری از آهن باشد». گفت: نزد من چیزی نیست. پیامبر اکرم جفرمود: «از قرآن، چه حفظ داری؟» گفت: چنین و چنان. آن حضرت جفرمود: «او را به آنچه از قرآن در حفظ داری، به ازدواج تو درآوردم».
* در باب «من أولم علی بعض نسائه اكثر من بعض» [۵۷۷]
«حَدَّثَنَا مُسَدَّدٌ، حَدَّثَنَا حَمَّادُ بْنُ زَيْدٍ، عَنْ ثَابِتٍ، قَالَ: ذُكِرَ تَزْوِيجُ زَيْنَبَ بِنْتِ جَحْشٍ عِنْدَ أَنَسٍ، فَقَالَ: «مَا رَأَيْتُ النَّبِيَّ جأَوْلَمَ عَلَى أَحَدٍ مِنْ نِسَائِهِ مَا أَوْلَمَ عَلَيْهَا، أَوْلَمَ بِشَاةٍ»»(ح ۵۱۷۱)
«مُسدّد، از حماد بن زید، از ثابت برای ما روایت کرده که وی گفته است: به نزد انس بن مالکسازدواج زینب بنت جحشلیادآوری شد. وی گفت: من ندیده امی که رسول خدا جبر هیچ یک از زنان خویش، چنان ولیمه‌ای کرده باشد که بر زینبلکرده است؛ چرا که ایشان در ولیمه‌ی زینبل، گوسفندی را پیشکش و ولیمه نمودند».
* در باب «الولیمة ولو بشاة» [۵۷۸].
* در باب «قوله تعالی: ﴿قُوٓاْ أَنفُسَكُمۡ وَأَهۡلِيكُمۡ نَارٗا﴾[التحريم: ۶]». [۵۷۹]
* در باب «الحمائل وتعلیق السیف بالعنق» [۵۸۰].
* در باب «الخروج بعدالظهر» [۵۸۱].
* در باب «المعاصی من امر الجاهلیّة» [۵۸۲].
* در باب «لیبلّغ العلم الشاهد الغائب» [۵۸۳].
به هر حال، روایات حماد بن زید بن درهم/در کتاب «الجامع الصحیح» امام محمد بن اسماعیل بخاری/، در بیشتر از ۱۴۷ مورد آمده است.
[۵۶۵] بیوگرافی «حماد بن زید بن درهم» را در این منابع دنبال کنید: «التاریخ الکبیر»، امام بخاری ۲/۱/۲۵؛ «رجال صحیح البخاری»، کلاباذی ۱/۱۹۹؛ «الجرح و التعدیل»، رازی ۱/۱۷۶؛ «کتاب الثقات»، ابن حبان ۶/۲۱۷؛ «سیر اعلام النبلاء»، حافظ ذهبی ۷/۴۵۶؛ «الکاشف»، حافظ ذهبی ۱/۲۵۱؛ «تهذیب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی ۳/۹؛ «تقریب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی ۱/۲۳۸؛ «خلاصة تهذیب الکمال»، خزرجی، ص ۸۷؛ «شذرات الذهب»، ابن عماد ۱/۲۹۲؛ «تهذیب الکمال»، حافظ مزّی ۵/۱۶۷؛ «الطبقات السنیة»، تمیمی داری ۳/۱۸۲ و ۱۸۳ به شماره ۷۹۲؛ «طبقات الحفّاظ»، حافظ سیوطی، ص ۱۰۳؛ «الطبقات الکبری» ابن سعد ۷/۲۸۶؛ «الجمع بین رجال الصحیحین»، مقدسی ۱/۱۰۲ [۵۶۶] «تذکرة الحفّاظ» ۱/۲۲۸ و ۲۲۹ [۵۶۷] نگا: درآمدی بر علوم حدیث؛ دکتر محمود طحان؛ ترجمه فیض محمد بلوچ؛ صص ۴۰۳-۴۰۵ [۵۶۸] «جامع المسانید» ۲/۴۲۸ [۵۶۹] «الجواهر المضیة» ۱/۲۲۵ [۵۷۰] «عقود الجمان»، ص ۱۰۸ [۵۷۱] «المناقب»، کردری ۲/۲۲۷ [۵۷۲] «جامع المسانید» ۱/۹۴ [۵۷۳] نگاه: «درآمدی بر علوم حدیث»؛ دکتر محمود طحان، ترجمه فیض محمد بلوچ صص ۲۸۹-۲۹۱ [۵۷۴] «الجامع الصحیح»، امام بخاری ۲/۷۶۱ [۵۷۵] همان ۲/۷۶۱ [۵۷۶] همان ۲/۷۷۲ [۵۷۷] همان ۲/۷۷۷ [۵۷۸] همان ۲/۷۷۷ [۵۷۹] همان ۱/۷۷۹ [۵۸۰] همان ۱/۴۰۷ [۵۸۱] همان ۱/۴۱۴ [۵۸۲] همان ۱/۹ [۵۸۳] همان ۱/۲۱