۳- ابراهیم بن محمد فزاری، ابواسحاق/ [۲۸۱] [متوفّای ۱۸۵ یا ۱۸۶ ه . ق]
علامه ذهبی در کتاب «تذكرة الحفّاظ» [۲۸۲]گوید:
وی، امام کارشناس و قابل اعتماد و پیشوایی کاردان و خبره و آگاه و متخصّص، شیخ الاسلام: ابراهیم بن محمد بن حارث بن اسماء (بن خارجة بن حِصن بن حدیفة بن بدر فَزاری، ابواسحاق) کوفی می‌باشد که در شهر مرزی «مِصّیصة» (در شام) مستقر بود.
وی از عبدالملک بن عمیر، عطاء بن سائب، سهیل بن ابی صالح، عبیدالله بن عمر و کسان دیگر از طبقه‌ی آنان، حدیث روایت نموده است.
و از کسانی که به نقل روایت از ابراهیم بن محمد فزاری پرداخته‌اند، می‌توان بدین افراد اشاره نمود:
عبدالله بن مبارک؛ عبدالله بن عون خرّاز، محمد بن عبدالرحمن بن سهم؛ محمد بن سلام بِیْکندی؛ و علی بن بکار مِصیّصی - آخرین بازمانده از شاگردان وی که پسرعموی مروان بن معاویة الفزاری بود-.
یک بار اتفاق افتاد که اوزاعی، به نقل روایت از ابراهیم بن محمد فزاری پرداخت و چنین گفت: «حدّثنی الصادق المصدوق: ابواسحاق الفزاری»؛ «ابواسحاق - که فردی راستگو و درستکار و نجیب و شریف و مورد تأیید و قابل اعتماد می‌باشد - به من چنین خبر داده است که...».
یحیی بن معین در مورد وی گوید: «ثقة ثقة»؛ «ابراهیم بن محمد فزاری، بسیار قابل اعتماد و مورد اطمینان و ثقه و معتبر در عرصه‌ی روایت و درایت بود».
محمد بن سعد او را چنین تعریف و توصیف نموده است: «ابواسحاق ثقة صاحب سنّة وغزو»؛ «ابواسحاق، (ابراهیم بن محمد فزاری)، فردی ثقه و مورد اعتماد و متعهّد و پایبند به سنّت و مجاهد و رزمنده بود».
ابوحاتم گوید: «عظیم الغناء في الاسلام ثقة مأمون»؛ «ابراهیم بن محمد فزاری، در اسلام، از لیاقت و شایستگی و کارآمدی و کفایتی بس بزرگ و والا برخوردار است؛ و او از زمره‌ی راویان مؤثق و قابل اعتماد، مطمئن و معتبر و قوی و درستکار نیز بود». و سرانجام ابراهیم بن محمد فزاری، به سال ۱۸۵ ه . ق - و برخی گفته‌اند: به سال ۱۸۶ ه .ق - درگذشت و چهره در نقاب خاک کشید.
و حافظ ابن حجر عسقلانی در کتاب «تهذیب التهذیب» [۲۸۳]گوید:
نسایی در مورد ابراهیم بن محمد گفته است: «ثقة مأمون؛ احد الائمة»؛ «وی، فردی مطمئن و قابل اعتماد، ثقه و معتبر و درستکار و امانت دار می‌باشد».
احمد عجلی گوید: «كان ثقة، رجلاً صالحاً صاحب سنّة»، «ابراهیم بن محمد فزاری، فردی مؤثق و قابل اعتماد، انسانی درستکار و شریف، نجیب و محترم، شایسته و کارآمد، متخصص و کاردان و متعهد و پایبند به سنّت بود».
سفیان بن عیینه گوید: «كان اماماً»؛ «ابراهیم بن محمد، پیشوا و امام و معیار و مرجع و رهبر و زعیم (در حوزه‌های مختلف دینی) بود».
خلیلی گوید: «ابواسحاق، امام یقتدی به»؛ «ابواسحاق (ابراهیم بن محمد فزاری)، امام و پیشوایی بود که بدو اقتدا و تأسّی می‌شد». و ابن حبّان نیز وی را در شمار راویان مؤثق و قابل اعتماد و مطمئن و معتبر ذکر کرده است.
و علاوه از آن، ابراهیم بن محمد فزاری، از آن دسته از راویانی می‌باشد که هر شش پیشوای حدیث (بخاری، مسلم، ترمذی، ابوداود، نسایی و ابن ماجه)، از او حدیث روایت نموده‌اند.
و در کتاب «جامع المسانید» [۲۸۴]چنین آمده است: ناچیزترین بندگان خدا (ابوالمؤید محمد بن محمود خوارزمی) گوید: «هو من شیوخ البخاری ومسلم رحمهم الله؛ وسمع اباحنیفة وروی عنه في هذه المسانید؛ وهو من شیوخ الامام الشافعي/یروی عنه الكثیر في مسنده ویذكر باسمه دون كنیّه»؛ «ابراهیم بن محمد فزاری/، یکی از اساتید بخاری/و مسلم/به شمار می‌آید که از امام ابوحنیفه/نیز حدیث سماع نموده و به روایت آن، در این مسانید پرداخته است؛ و همچنین او، یکی از اساتید امام شافعی/نیز می‌باشد که امام شافعی از او، روایات زیادی را در مُسند خویش روایت نموده است و او را با اسمش (ابراهیم بن محمد فزاری) ذکر می‌کند نه با کنیتش (ابواسحاق)».
و علامه محمد بن یوسف صالحی دمشقی شافعی نیز در کتاب «عقود الجمان»، [۲۸۵]ابراهیم بن محمد فزاری را در شمار روایت کنندگان از امام اعظم ابوحنیفه/ذکر کرده است.
نگارنده گوید:
ابراهیم بن محمد، ابواسحاق فزاری، از ابوحنیفه، از عطاء بن یسار، از عبدالله بن عباسبروایت نموده است که وی گفت: رسول خدا جفرمودند: «من عفاعن دم، لم یكن له ثواب الّا الجنّة»؛ «هر کس (از صاحبان خون)، از جنایت درگذرد و از دریافت قصاص چشم پوشی کند، پاداشی جز، بهشت نخواهد داشت».
این روایت را ابوالمؤید محمد بن محمود خوارزمی در کتاب «جامع المسانید»، [۲۸۶]ذکر کرده و در ادامه گفته است: ابومحمد بخاری، این حدیث را از ابواسحاق فزاری، از امام ابوحنیفه/روایت نموده است.
و همچنین نگارنده گوید:
ابراهیم بن محمد فزاری (ابواسحاق)، در موارد ذیل (از کتاب «الجامع الصحیح» بخاری)، با یک یا دو واسطه، استاد امام محمد بن اسماعیل بخاری/می‌باشد؛ و این موارد، عبارتند از:
* در باب «صفة الجنّة والنار»: [۲۸۷]
«حَدَّثَنِي عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ، حَدَّثَنَا مُعَاوِيَةُ بْنُ عَمْرٍو، حَدَّثَنَا أَبُو إِسْحَاقَ، عَنْ حُمَيْدٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَنَسًا، يَقُولُ: أُصِيبَ حَارِثَةُ يَوْمَ بَدْرٍ وَهُوَ غُلاَمٌ، فَجَاءَتْ أُمُّهُ إِلَى النَّبِيِّ جفَقَالَتْ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، قَدْ عَرَفْتَ مَنْزِلَةَ حَارِثَةَ مِنِّي، فَإِنْ يَكُ فِي الجَنَّةِ أَصْبِرْ وَأَحْتَسِبْ، وَإِنْ تَكُنِ الأُخْرَى تَرَى مَا أَصْنَعُ؟ فَقَالَ: "وَيْحَكِ، أَوَهَبِلْتِ، أَوَجَنَّةٌ وَاحِدَةٌ هِيَ؟ إِنَّهَا جِنَانٌ كَثِيرَةٌ، وَإِنَّهُ لَفِي جَنَّةِ الفِرْدَوْسِ"» (ح ۶۵۵۰)
«از عبدالله بن محمد، از معاویة بن عمرو، از ابواسحاق (ابراهیم بن محمد فزاری)؛ از حمید، برای من چنین روایت شده که وی گفته است: از انس بن مالکسشنیدم که می‌گفت: حارثهسکه پسری نابالغ بود، در جنگ بَدر به شهادت رسید؛ مادرش به نزد رسول خدا جآمد وگفت: ای فرستاده‌ی خدا! همانا، مرتبه و مقام حارثه را با من می‌دانی؛ اگر وی در بهشت باشد، شکیبایی ورزم و به امید ثواب باشم و اگر در جایی دیگر باشد، خود می‌بینی که چه حالتی دارم. آن حضرت جفرمود: «وای بر تو! آیا عقل از سرت رفته است؟ آیا بهشت یکی است؟ همانا بهشت‌ها، زیاد می‌باشد؛ و بی‌گمان، حارثه در بهشت فردوس است (که برترین بهشت می‌باشد)».
* در باب «القائلة بعد الجمعة»: [۲۸۸]
«حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عُقْبَةَ الشَّيْبَانِيُّ الكُوفِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو إِسْحَاقَ الفَزَارِيُّ، عَنْ حُمَيْدٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَنَسًا، يَقُولُ: "كُنَّا نُبَكِّرُ إِلَى الجُمُعَةِ، ثُمَّ نَقِيلُ"» (ح ۹۴۰)
«محمد بن عقبة شیبانی کوفی، از ابواسحاق فزاری (ابراهیم بن محمد)، از حمید برای ما روایت کرده که وی گفته است: از انس بن مالکسشنیدم که می‌گفت: «ما نماز جمعه را پیشتر می‌گزاردیم و سپس قیلوله می‌کردیم». [در این حدیث، ابراهیم بن محمد فزاری، با یک واسطه، استاد امام بخاری می‌باشد.]
* در باب «الجنّة تحت بارقة السیوف»: [۲۸۹]
«حَدَّثَنَا خَلَّادُ بْنُ يَحْيَى، حَدَّثَنَا عِيسَى بْنُ طَهْمَانَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَنَسَ بْنَ مَالِكٍ س، يَقُولُ: "نَزَلَتْ آيَةُ الحِجَابِ فِي زَيْنَبَ بِنْتِ جَحْشٍ، وَأَطْعَمَ عَلَيْهَا يَوْمَئِذٍ خُبْزًا وَلَحْمًا، وَكَانَتْ تَفْخَرُ عَلَى نِسَاءِ النَّبِيِّ ج، وَكَانَتْ تَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ أَنْكَحَنِي فِي السَّمَاءِ"» (ح ۲۸۱۸)
«عبدالله بن محمد، از معاویة بن عمرو، از ابواسحاق (ابراهیم بن محمد فزاری)، از موسی بن عقبة، از سالم ابوالنضر، آزاده و کاتب عمر بن عبیدالله، برای ما روایت کرده که وی گفته است: عبدالله بن ابی اوفیسبه عمر بن عبیدالله نوشت که رسول خدا جفرموده است: «بدانید که همانا بهشت در زیر سایه‌ی شمشیرها است».
* باب «الحور العین وصفتهنّ». [۲۹۰]
* باب «التحریض علی القتال». [۲۹۱]
* باب «غایة السبق للخیل المضمّرة». [۲۹۲]
* باب «غزوة المرأة في البحر». [۲۹۳]
* باب «دعاء النبيّ جالی الاسلام والنبوة» [۲۹۴].
به هر حال، روایات ابواسحاق ابراهیم بن محمد فزاری در کتاب «الجامع الصحیح» امام محمد بن اسماعیل بخاری/در بیشتر از ۲۳ مورد آمده است.
[۲۸۱] بیوگرافی ابراهیم بن محمد فزاری را در این منابع دنبال کنید: «التاریخ الکبیر»، امام بخاری ۱/۱/۳۲۱؛ «رجال صحیح البخاری»، کلاباذی ۱/۵۷؛ «الجرح و التعدیل»، رازی ۱/۲۸۱؛ «کتاب الثقات»، ابن حبان ۶/۲۳؛ «الکاشف»، علامه ذهبی ۱/۸۹؛ «تهذیب الکمال»، حافظ مزّی ۱/۴۰۴؛ «تهذیب التهذیب»، حافظ ابن حجر عسقلانی ۱/۱۳۱؛ «تقریب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی ۱/۶۳؛ «خلاصة تهذیب الکمال»، خزرجی، ص ۲۷؛ «شذرات الذهب»، ابن عماد ۱/۳۰۷؛ «الجمع بین رجال الصحیحین»، مقدسی ۱/۱۷ [۲۸۲] «تذکرة الحفّاظ» ۱/۲۷۳ و ۲۷۴ [۲۸۳] «تهذیب التهذیب» ۱/۱۳۲ [۲۸۴] «جامع المسانید» ۲/۳۸۴ [۲۸۵] «عقود الجمان»، ص ۹۸ [۲۸۶] «جامع المسانید» ۲/۱۷۷ [۲۸۷] «الجامع الصحیح» امام بخاری، ۲/۹۷۰ [۲۸۸] «الجامع الصحیح» امام بخاری ۱/۱۲۸ [۲۸۹] همان ۱/۳۹۵ [۲۹۰] همامن ۱/۲۹۲ [۲۹۱] همان ۱/۳۹۷ [۲۹۲] همان ۱/۴۰۲ [۲۹۳] همان ۱/۴۰۳ [۲۹۴] همان ۱/۴۱۳