صحیح بخاری به روایتی دیگر - احادیث شاگردان امام ابوحنيفه و روایات علمای احناف در صحیح بخاری

شروح، تعلیقات، مختصرات و... صحیح بخاری

از آنجا که صحیح بخاری مهمترین کتاب حدیثی به شمار می‌رود، طی قرن‌های گذشته، دانشمندان توجه خاصی بدان مبذول داشته و پژوهش‌های گوناگونی پیرامون آن انجام دادند، به این صورت که: پاره‌ای از محدّثان، شرح‌های پیرامون آن تألیف کردند، عده‌ای از دانشمندان در خصوص آن به نگارش تعلیقه دست زدند، گروهی باحذف مکررات آن، تلخیصی از کتاب را عرضه کردند و بالاخره عده‌ای پیرامون غرایب، رجال و اسناد آن به تحقیق نشستند. ذیلاً به معرفی نمونه‌هایی از این فعالیت‌ها پرداخته می‌شود.

- شرح‌های صحیح بخاری: بر صحیح بخاری نزدیک به ۶۰شرح کامل یا ناقص نوشته شده است که بسیاری از آن‌ها به چاپ رسیده است. اهم شروح به ترتیب تاریخی عبارت‌اند از:

- اعلام التلویح فی شرح صحیح البخاری، تألیف ابوسلیمان احمد بن محمد خطابی (م۳۸۸ ه‍ . ق)؛

- شرح صحیح بخاری، تألیف ابوالحسن علی بن خلف مشهور به ابن بطال المغربی مالکی (م۴۴۰)؛

- النجاح فی شرح کتاب اخبارالصحاح، تألیف نجم الدین ابوحفص عمربن محمد نسفی (م۵۳۷)؛

- شرح صحیح بخاری، تألیف محی الدین یحیی بن شرف نووی (م۶۷۶)؛

- التنقیح بشرح الجامع الصحیح، تألیف بدرالدین محمد بن بهادر زرکش (م۷۹۴)؛

- الکواکب الدراری، تألیف شمس الدین محمد بن یوسف کرمانی (م۷۸۶)؛

- فتح الباری فی شرح صحیح بخاری، تألیف احمد بن علی بن حجر عسقلانی (م۸۲۵)؛

- عمدة القاری بشرح صحیح البخاری، تألیف بدرالدین ابو محمد محمود بن احمد عینی(م۸۵۵)؛

- التوشیح بشرح الجامع الصحیح، تألیف جلال الدین سیوطی(م۹۱۱)؛

- ارشاد الساری بشرح صحیح بخاری، اثر احمد بن محمد شافعی قسطانی(م۹۲۳)،

- شرح صحیح بخاری، اثر زین الدین عبدالرحیم بن عبدالرحمن (م۹۶۳)؛

- لامع الدراری علی جامع البخاری، اثر فقیه محدث کنکوهی (قرن ۱۳)؛

- «فیض الباری، شرح صحیح البخاری»؛ تألیف مولانا انور شاه کشمیری.

به عقیده‌ی برخی از محققان در بین شروح صحیح بخاری، چهار شرح از اهمیت و تداول بیشتری برخوردار است که عبارتند از: شرح التنقیح متعلق به زرکشی، شرح عمدة القاری، اثر عینی، شرح التوشیح، اثر سیوطی و شرح فتح الباری، از ابن حجر عسقلانی. شرح ابن حجر به جهت برخورداری از فواید بی‌شمار در بررسی‌های لغوی، نحوی، فقهی، و... روایات، در عمل کارآمدترین شرح صحیح بخاری شده است، به ویژه که این شرح دارای مقدمه‌ی مفصل و مهمی در باب تاریخ و علوم حدیث است که هدی الساری نام دارد. در عظمت این شرح همان بس که چون در دوران معاصر از محدث مشهور یمنی محمد بن علی شو کانی درخواست تألیف شرح جدیدی درباره‌ی صحیح بخاری کردند؛ وی با گفتن: «لا هجرة بعدالفتح» از انجام این کار عذرخواهی کرد و مقصود او وجود فتح الباری بود.» از شرحهای مهم و مفصل دیگر صحیح بخاری، الکواکب الدراری، اثر محمد بن یوسف کرمانی است که مکرراً به طبع رسیده است.

- تعلیقات صحیح بخاری، که از جمله‌ی آن می‌توان به تعلیقات مولی لطف الله بن حسن توقانی (م۹۰۰)، فضیل بن علی الجمالی (م۹۹۱) تعلیق حسین الکفوری (م۱۰۱۲) شمس الدین احمد بن سلیمان بن کمال پاشا (م ۹۴۰)؛ مصلح الدین مصطفی بن شعبان (م ۹۶۹) اشاره کرد.

۱- مختصرات صحیح بخاری، که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

- مختصر صحیح بخاری، اثر جمال الدین ابوالعباس احمد بن عمر انصاری (م۶۵۶)؛

- ارشا د السامع و القاری المنتقی من صحیح البخاری، اثر بدرالدین حسین بن عمر(م۷۸۹)؛

- التجرید لا حادیث الجامع الصحیح ؛ اثر حسین بن مبارک (م۸۹۳).

۲- آثار رجالی پیرامون صحیح بخاری: پیرامون رجال و راویان صحیح بخاری، پژوهش‌های متنوعی صورت گرفته که اهم آن‌ها به قرار زیر است:

- أسماء من روی عنهم البخاری، تألیف عبدالله بن عدی..... الجرجانی (م۳۶۵)؛

- أسماء رجال صحیح البخاری، معروف به الهدایة و الارشاد فی معرفة اهل الثقة و السداد، تألیف احمد بن محمد بن الحسین الکلاباذی (م۳۹۸)؛

- التعدیل و التجریح لمن خرج عنه البخاری فی الجامع الصحیح، از ابوالولید سلیمان بن خلف باجی (م۴۷۴)؛

- أحادیث التعلیق، اثر ابوالفرج عبدالرحمن...جوزی (م۵۹۷)؛

- أسماء شیوخ البخاری، اثر ابوالفضل حسن بن محمد... صاغانی (م۶۵۰)؛

-المجتبی فی معرفة أسماء من ذکر هم البخاری بالأنساب و الألقاب و الکنی، اثر محمد بن احمد...کفیری (م۸۳)؛

- تغلیق التعلیق علی کتاب البخاری، تألیف ابن حجر عسقلانی (م۸۵۲)؛

- غایه المرام فی رجال البخاری الی سید الأنام، تألیف محمد بن داود بن... بازلی (م۹۲۵)؛

- صحیح البخاری و أسانیده، تألیف ابومحمد عبدالله بن سالم بصری (۱۱۳۴م)؛

- رجال صحیح البخاری، تألیف عبدالرحمن بن ابی الخیر تستری.

و این کتب غیر از کتاب‌هایی است که درباره‌ی رجال و راویان صحیح بخاری و صحیح مسلم به طور مشترک تألیف شده است.