۷۰- فضل بن موسی سینانی حنفی/ [۱۳۹۸] [متوفّای ۱۹۲ ه . ق]
حافظ ابن حجر عسقلانی، در کتاب «تهذیب التهذیب» [۱۳۹۹]گوید:
وی، ابوعبدالله مَروَزی، آزاده‌ی «بنی قطیعة» می‌باشد.
از کسانی که فضل بن موسی، به نقل روایت از آن‌ها پرداخته است، می‌توان بدین بزرگان اشاره کرد:
اسماعیل بن ابی خالد؛ اعمش؛ هشام بن عروة؛ عبیدالله بن عمر؛ عبدالله بن عمر؛ طلحة بن یحیی بن طلحة؛ عبدالله بن سعید بن ابی هند؛ عبدالحمید بن جعفر؛ حنظلة بن ابی سفیان؛ جُعید بن عبدالرحمن؛ داود بن ابی هند؛ حسین بن ذکوان معلّم؛ عبدالمؤمن بن خالد حنفی؛ حسین بن واقد؛ خیثم بن عراک؛ سعید بن عبید طائی؛ فضیل بن غزوان؛ ابوحمزة سکّری؛ معمر بن راشد؛ محمد بن عمرو بن علقمة؛ یونس بن ابی اسحاق؛ سفیان ثوری؛ شریک؛ شریح قاضی و دیگر بزرگان عرصه‌ی علم و دانش.
و از شاگردان و راویانی که از فضل بن موسی، حدیث روایت کرده‌اند، می‌توان این افراد را نام برد:
اسحاق بن راهویه؛ ابراهیم بن موسی رازی؛ ابوعمار حسین بن حُریث؛ یوسف بن عیسی مروزی؛ معاذ بن اسد؛ محمد بن عبدالعزیز بن ابی رزمة؛ جارود بن معاذ ترمذی؛ ابواسحاق طالقانی؛ عمرو بن رافع قزوینی؛ محمد بن صبّاح دولابی؛ یحیی بن اکثم؛ محمد بن غیلان؛ محمود بن سلیمان بلخی؛ عبدة بن عبدالرحیم مروزی؛ محمد بن حُمید رازی؛ علی بن حجر؛ و دیگر دانش پژوهان و شیفتگان علم و دانش و تشنگان حکمت و فرزانگی.
یحیی بن معین و ابن سعد گفته‌اند: «ثقة»؛ «فضل بن موسی، فردی مؤثق و قابل اعتماد است».
ابوحاتم گوید: «صدوق صالح»، «فضل بن موسی، روایت کننده‌ای صادق و راستگو، درستکار و امین، شریف و نجیب، محترم و بزرگوار، شایسته و برازنده، متخصّص و کارشناس و کارآمد و توانا می‌باشد».
علی بن خشرم گوید: «سالتُ وکیعاً عنه؟ فقال: أعرفه ثقة؛ صاحب سنّة»؛ «از وکیع بن جرّاح، درباره‌ی فضل بن موسی، پرسیدم. وی در پاسخ گفت: او را می‌شناسم که فردی مؤثق و قابل اعتماد و صاحب سنّت و متعهّد و پایبند بدان بود».
دیناری، از ابونعیم فضل بن دُکین نقل می‌کند که گفت: «هو أثبت من ابن المبارك»؛ «فضل بن موسی، از عبدالله بن مبارک هم مطمئن‌تر و معتبرتر می‌باشد».
ابواسماعیل ترمذی نیز گفته است: «سمعتُ ابانعیم ذکره فقال: کان والله! عاقلاً لبیباً»؛ «از ابونعیم فضل بن دُکین شنیدم که به ذکر فضل بن موسی پرداخت و پس از آن گفت: به خدا سوگند! فضل بن موسی، فردی عاقل و منطقی، باشعور و دانا، حکیم و خردمند، باهوش و بافراست، تیز و هوشمند و عاقل و باذکاوت بود».
ابن حبّان نیز وی را در کتاب «الثقات»، در زمره‌ی راویان مؤثّق و قابل اعتماد ذکر نموده و در ادامه گفته است: «کان مولده سنة خمس عشرة ومائة؛ ومات سنة احدی أو اثنتین وتسعین ومائة»؛ «فضل بن موسی، به سال ۱۱۵ ه . ق دیده به جهان گشود و پا به عرصه‌ی وجود نهاد و به سال ۱۹۲ ه . ق درگذشت و چهره در نقاب خاک کشید».
حاکم گوید: «هو کبیر السنّ، عالی الاِسناد، امام من ائمّة عصره في الحدیث»؛ «فضل بن موسی، فردی مُسنّ و پیر و سالخورده و بزرگسال بود که احادیث و روایات او نیز از «اِسناد عالی» برخوردار است؛ و به راستی او، یکی از پیشوایان و پیشقراولان و طلایه داران و پیشگامان روزگار خویش، در عرصه‌ی حدیث بود».
ابن شاهین نیز در کتاب «الثقات»، گفته است: «کان ابن المبارك یقول: حدّثنی الثقة، یعنیه»؛ «عبدالله بن مبارک، پیوسته چنین می‌گفت: فردی ثقة و قابل اعتماد برای من روایت کرده است که...؛ و منظور وی، از این فرد مؤثّق و معتبر، فضل بن موسی بود».
بخاری نیز گوید: «فضل بن موسی مروزی ابوعبدالله، ثقة»؛ «فضل بن موسی مروزی ابوعبدالله، روایت کننده‌ای قابل اعتماد و مورد وثوق می‌باشد».
ناگفته نماند که فضل بن موسی، از آن دسته از راویان و محدّثانی می‌باشد که بخاری، مسلم، ترمذی، ابوداود، نسایی و ابن ماجه، به نقل رایت از وی پرداخته‌اند.
حافظ عبدالقادر قرشی، در کتاب «الجواهر المضیة» [۱۴۰۰]، به ذکر فضل بن موسی پرداخته و او را در شمار علماء و صاحب نظران احناف، معرّفی نموده و در ادامه گفته است: «الفضل بن موسی السینانی، - سینان: قریة بمرو - ابوعبدالله، یروی عن ابی حنیفة/؛ کان من أقران ابن المبارك في العلم والسن؛ روی له الجماعة»؛ «فضل بن موسی سینانی - سینان: روستایی از روستاهای مرو است - ابوعبدالله، به نقل روایت از امام ابوحنیفه/پرداخته است؛ و وی، یکی از دوستان و ملازمان عبدالله بن مبارک، در علم و دانش و سنّ و سال بود؛ جماعت محدّثان (بخاری، مسلم، ترمذی، ابوداود، نسایی و ابن ماجه) نیز از وی، حدیث روایت نموده‌اند».
و علماء و صاحب نظران ذیل نیز، فضل بن موسی سینانی را در شمار روایت کنندگان از امام اعظم ابوحنیفه/ذکر کرده‌اند:
۱- حافظ جلال الدین مزّی، در کتاب «تهذیب الکمال». [۱۴۰۱]
۲- حافظ جلال الدین سیوطی، در کتاب «تبییض الصحیفة». [۱۴۰۲]
۳- حافظ ابن بزّاز کردری، در کتاب «المناقب». [۱۴۰۳]وی، فضل بن موسی سینانی را از زمره‌ی راویان شهر «مَرو» به شمار آورده که به نقل روایت از امام ابوحنیفه/پرداخته است.
۴- علامه محمد بن یوسف صالحی دمشقی شافعی، در کتاب «عقود الجُمان». [۱۴۰۴]
و در کتاب «جامع المسانید» [۱۴۰۵]، چنین آمده است: ناچیزترین بندگان خدا (ابوالمؤید محمد بن محمود خوارزمی) گوید: «و یروی عن الامام الأعظم ابی حنیفة/کثیراً في هذه المسانید؛ وهو من أصحابه»؛ «فضل بن موسی سینانی، در این مسانید، احادیث بسیاری را از امام ابوحنیفه/روایت نموده است؛ و وی، یکی از شاگردان امام نیز به شمار می‌آید».
نگارنده گوید:
فضل بن موسی سینانی، از ابوحنیفه، از ابواسحاق سبیعی، از اسود، از عایشهلچنین روایت کرده که وی گفته است: «کان رسول الله جیصیب من أهله من أوّل اللیل؛ فینام ولایصیب ماءاً؛ فان استیقظ من آخر اللیل، أعاد واغتسل»؛ «رسول خدا جدر بخش اول شب، با همسران خویش، آمیزش جنسی می‌نمود؛ سپس - بی‌آن که غسل کند - می‌خوابید؛ آنگاه اگر در آخر شب بلند می‌شد، دوباره با زنان خویش، نزدیکی می‌کرد و پس از آن، غسل می‌نمود».
این روایت را ابوالمؤید محمد بن محمود خوارزمی، در کتاب «جامع المسانید» [۱۴۰۶]ذکر کرده و در ادامه گفته است: ابومحمد بخاری، این حدیث را از فضل بن موسی سینانی، از امام ابوحنیفه/روایت نموده است.
و همچنین راقم سطور گوید:
فضل بن موسی سینانی/، در موارد ذیل (از کتاب «الجامع الصحیح» بخاری) با یک واسطه، استاد امام محمد بن اسماعیل بخاری/می‌باشد؛ و این موارد، عبارتند از:
* در باب «کنیة النبيّ ج» [۱۴۰۷]
«حَدَّثَنِي إِسْحَاقُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، أَخْبَرَنَا الفَضْلُ بْنُ مُوسَى، عَنِ الجُعَيْدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، رَأَيْتُ السَّائِبَ بْنَ يَزِيدَ، ابْنَ أَرْبَعٍ وَتِسْعِينَ، جَلْدًا مُعْتَدِلًا، فَقَالَ: قَدْ عَلِمْتُ: مَا مُتِّعْتُ بِهِ سَمْعِي وَبَصَرِي إِلَّا بِدُعَاءِ رَسُولِ اللَّهِ ج، إِنَّ خَالَتِي ذَهَبَتْ بِي إِلَيْهِ، فَقَالَتْ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، إِنَّ ابْنَ أُخْتِي شَاكٍ، فَادْعُ اللَّهَ لَهُ، قَالَ: «فَدَعَا لِي»»(ح ۳۵۴۰)
«اسحاق، از فضل بن موسی سینانی، از جُعید بن عبدالرحمن، برای ما روایت کرده که وی گفته است: سائب بن یزید را دیدم که در نود و چهار سالگی، نیرومند و استوار بود. سائب گفت: گوش و چشم من، بهره‌مند نشد مگر به دعای رسول خدا ج. خاله‌ام مرا به نزد آن حضرت جبرد وگفت: ای رسول خدا! همانا پسر خواهرم، بیمار است؛ از خداوند بخواه تا او را شفا بدهد؛ و آن حضرت جنیز برایم دعا کرد».
* در باب «اثم من لم یتمّ الصفوف» [۱۴۰۸]
«حَدَّثَنَا مُعَاذُ بْنُ أَسَدٍ، قَالَ: أَخْبَرَنَا الفَضْلُ بْنُ مُوسَى، قَالَ: أَخْبَرَنَا سَعِيدُ بْنُ عُبَيْدٍ الطَّائِيُّ، عَنْ بُشَيْرِ بْنِ يَسَارٍ الأَنْصَارِيِّ، عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ، أَنَّهُ قَدِمَ المَدِينَةَ فَقِيلَ لَهُ: مَا أَنْكَرْتَ مِنَّا مُنْذُ يَوْمِ عَهِدْتَ رَسُولَ اللَّهِ ج؟ قَالَ: «مَا أَنْكَرْتُ شَيْئًا إِلَّا أَنَّكُمْ لاَ تُقِيمُونَ الصُّفُوفَ» وَقَالَ عُقْبَةُ بْنُ عُبَيْدٍ: عَنْ بُشَيْرِ بْنِ يَسَارٍ، قَدِمَ عَلَيْنَا أَنَسُ بْنُ مَالِكٍ المَدِينَةَ بِهَذَا»(ح ۷۲۴)
«معاذ بن اسد، از فضل بن موسی سینانی، از سعید بن عُبید طائی، از بشیر بن یسار انصاری، برای ما روایت کرده که انس بن مالکسگفته است: او به مدینه آمد و از او پرسیدند: تو روزگار پیامبر جرا دریافته‌ای؛ و به ما بگو که چه چیزی از ما را ناخوشایند می‌شماری؟ انسسگفت: چیزی را ناپسند نمی‌شمارم به جز آن که شما صف‌ها را راست نمی‌کنید.
عقبة بن عُبید گوید: بشیر بن یسار گفته است: انس بن مالکسبه نزد ما در مدینه آمد. و آنچه را که پیشتر ذکر شد، بیان کرد.»
* در باب «الأذان قبل الفجر» [۱۴۰۹]
«حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ، قَالَ: أَخْبَرَنَا أَبُو أُسَامَةَ، قَالَ: عُبَيْدُ اللَّهِ، حَدَّثَنَا عَنِ القَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَائِشَةَ، وَعَنْ نَافِعٍ، عَنِ ابْنِ عُمَرَ، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج، قَالَ: ح وَحَدَّثَنِي يُوسُفُ بْنُ عِيسَى المَرْوَزِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا الفَضْلُ بْنُ مُوسَى، قَالَ: حَدَّثَنَا عُبَيْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ، عَنِ القَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَائِشَةَ، عَنِ النَّبِيِّ جأَنَّهُ قَالَ: «إِنَّ بِلاَلًا يُؤَذِّنُ بِلَيْلٍ، فَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يُؤَذِّنَ ابْنُ أُمِّ مَكْتُومٍ»»(ح ۶۲۲)
«اسحاق، از ابواسامة، از عبید الله، از قاسم بن محمد، از عایشهل؛ و همچنین از نافع، از عبدالله بن عمرببرای ما روایت کرده که رسول خدا جفرمودند.
و همچنین یوسف بن عیسی مروزی، از فضل بن موسی سینانی، از عبیدالله بن عمر، از قاسم بن محمد، از عایشهلبرای ما روایت کرده که آن حضرت جفرمودند: «همانا، بلال، در شب اذان می‌گوید؛ و شما تا زمانی که عبدالله بن‌ام مکتوم اذان بگوید، بخورید و بیاشامید».
* در باب «من توضّأ في الجنابة، ثم غسل سائر جسده ولم یُعد غَسل مواضع الوضوء مرّةً اُخری». [۱۴۱۰]
[۱۳۹۸] بیوگرافی «فضل بن موسی» را در این منابع دنبال کنید: «التاریخ الکبیر»، امام بخاری ۴/۱/۴۱۷؛ «رجال صحیح البخاری»، کلاباذی ۲/۹۶۰؛ «الجرح و التعدیل»، رازی ۷/۶۸؛ «میزان الاعتدال»، حافظ ذهبی ۳/۳۶۰؛ «الکاشف»، حافظ ذهبی ۲/۳۸۴؛ «تقریب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی ۲/۱۳؛ «تهذیب الکمال»، حافظ مرّی ۱۵/۹۱؛ «کتاب الثقات»، ابن حبان ۷/۳۱۹؛ «شذرات الذهب»، ابن عماد ۱/۳۲۹؛ «خلاصة تهذیب الکمال» خزرجی، ص ۲۶۳؛ «الطبقات الکبری»، ابن سعد ۷/۳۷۲؛ «الجمع بین رجال الصحیحین»، مقدسی ۲/۴۱۱ [۱۳۹۹] «تهذیب التهذیب» ۸/۲۵۷ و ۲۵۸ [۱۴۰۰] «الجواهر المضیة» ۱/۴۰۷ و ۴۰۸ [۱۴۰۱] «تهذیب الکمال» ۱۹/۱۰۴ [۱۴۰۲] «تبییض الصحیفة»، ص ۱۳۹ [۱۴۰۳] «المناقب»، کردری ۲/۲۳۷ [۱۴۰۴] «عقود الجمان»، ص ۱۳۹ [۱۴۰۵] «جامع المسانید» ۲/۵۴۳ [۱۴۰۶] «جامع المسانید» ۱/۲۵۸ و ۲۵۹ [۱۴۰۷] «الجامع الصحیح»، امام بخاری ۱/۵۰۱ [۱۴۰۸] همان ۱/۱۰۰ [۱۴۰۹] همان ۱/۸۷ [۱۴۱۰] همان ۱/۴۱