اساتید امام ابوحنیفه/
امام ابوحنیفه/، در شهر کوفه زاده شد و دیده به جهان گشود و در همانجا نیز رشد و پرورش یافت؛ و این در حالی بود که کوفه، مقرّ و پایگاه بسیاری از فقیهان و محدّثان بود؛ و امام ابوحنیفه/نیز از این فرصت، حداکثر استفاده را برد و به نزد شمار زیادی از آن‌ها، زانوی تلمّذ زد و کسب فیض نمود؛ و ما نیز در اینجا به بیان اسامی برخی از آنان که از شهرت بیشتری برخوردارند، می‌پردازیم:
۱- عامر بن شرحبیل شعبی؛ وی از زمره‌ی بزرگترین اساتید امام ابوحنیفه/به شمار می‌آید که با پانصد تن از صحابه و یاران رسول خدا جملاقات و دیدار نیز داشته است. [۹۳]
۲- سلیمان بن مهران أعمش (متوفّای ۱۴۷ ه . ق)؛ وی یکی از دانشمندان و فرهیختگان اسلامی، قاری‌ترین مردمان نسبت به کتاب خدا، حافظ‌ترین آن‌ها نسبت به احادیث رسول خدا جو داناترین و آگاه‌ترین آن‌ها نسبت به فرائض و میراث بود. [۹۴]
۳- عمرو بن عبدالله همدانی، ابو اسحاق سبیعی؛ حافظ حدیث و یکی از شخصیّت‌های برجسته و شاخص اسلامی و از طلایه‌داران و پیشقراولان عرصه‌ی علم و دانش و سرآمدان و پیشگامان عرصه‌ی حکمت و فرزانگی (و متوفّای ۱۲۷ ه . ق). ابواسحاق سبیعی، از سی و هشت صحابه، حدیث سماع نموده است. [۹۵]
۴- حماد بن ابی سلیمان اشعری (متوفّای ۱۲۰ ه . ق)؛ وی، فقیه و دانشورِ امانت دار عراق و حافظ علم مشایخ کوفه بود. [۹۶]
۵- حکم بن عتیبة (متوفّای ۱۱۵ ه . ق)؛ او از حافظان، فقیهان، دانشوران، آگاهان، دانایان، خبرگان، کاردانان، متخصّصان و از شیوخ کوفه بود. [۹۷]
۶- سلمة بن کهیل حضرمی (متوفّای ۱۲۲ ه . ق)؛ وی از شماری از صحابه و یاران رسول خدا ج، حدیث روایت نموده است و از راویان مطمئن و قابل اعتماد کوفه به شمار می‌آمد و در حدیث، ماهر و خبره، کاردان و توانا و متخصّص و حاذق بود و از زمره‌ی بسیار روایت‌کنندگانِ حدیث نیز به حساب می‌آمد. [۹۸]
۷- پیشوای دین، حافظ و حجّت در حدیث: منصور بن معتمر تیمی (متوفّای ۱۳۲ ه . ق). [۹۹]
این گروه از علماء و بزرگان عرصه‌ی علم و دانش که به بیان آن‌ها پرداخته شد، فقط برخی از اساتید کوفی امام ابوحنیفه/بودند؛ و علاوه از این‌ها، امام ابوحنیفه/به دیگر سرزمین‌ها و بلاد اسلامی، مسافرت کرد به طوری که به سال ۹۶ ه . ق همراه با پدرش به نیّت انجام حجّ خانه‌ی خدا، رهسپار سرزمین حجاز شد و در مکه‌ی مکرمه، با صحابی رسول خدا ج، عبدالله بن حارثسملاقات کرد و این حدیث را نیز از وی شنید: «مَنْ تفقّه في دین الله، کفاه الله همّه ورزقه من حیث لا یحتسب». [۱۰۰]
«کسی که در دین خدا، فقیه و دانا شود و در پی راه رشد و شکوفایی‌اش گام بردارد، خداوند بلند مرتبه، غم‌ها و ناراحتی‌ها و غصّه‌ها و اندوه‌های وی را دور می‌گرداند و به او از جایی که تصورش نمی‌کند، روزی می‌رساند».
سپس امام ابوحنیفه، پس از این سفر حج، دوباره هر سال، رهسپار سرزمین حجاز می‌شد و به حج خانه‌ی خدا می‌آمد؛ تا این که در طول عمرش، پنجاه و پنج بار حجّ نمود؛ [۱۰۱]و در این پنجاه و پنج بار، از بسیاری از علماء و صاحب نظران بزرگ عرصه‌ی علم و دانش و طلایه داران و پیشقراولان عرصه‌ی روایت و درایت در مکه‌ی مکرمه، به یادگیری و فراگیری علم و دانش و حکمت و فرزانگی پرداخت و علوم و معارف فراوانی را فراچنگ آورد و با بسیاری از اوامر و فرامین الهی، تعالیم و آموزه‌های نبوی، احکام و دستورات شرعی و حقایق و مفاهیم والای قرآنی، آشنا شد. و ما نیز در اینجا، به بیان اسامی برخی از اساتید مکّی امام ابوحنیفه که از شهرت بیشتری برخوردارند، می‌پردازیم:
۱- عطاء بن ابی رباح (متوفّای ۱۱۴ ه . ق)؛ وی، سرور و سالار تابعین بود که دویست نفر از صحابه را درک کرده بود. [۱۰۲]
۲- دانشمند بزرگوار و فرهیخته‌ی توانا و دانشور کاردان و خبره: عکرمه (متوفّای ۱۰۷ ه . ق)؛ وی از عایشهل، ابوهریرهس، علی بن ابی طالبسو دیگر صحابه، به نقل حدیث پرداخته است. [۱۰۳]
۳- ابوالزبیر، محمد بن مسلم بن تدرس مکّی؛ حافظ و بسیار روایت کننده‌ی حدیث (متوفّای ۱۲۸ ه . ق)؛ او از این افراد به نقل و روایت حدیث پرداخته است: عبدالله بن عباسب؛ عبدالله بن عمرب؛ جابرس؛ ابوالطفیلس؛ سعید بن جبیرس؛ مالک بن انس/؛ عایشهلو شماری دیگر از بزرگان عرصه‌ی علم و دانش. [۱۰۴]
و همچنین امام ابوحنیفه/علم مدینه‌ی منوره را نیز از علماء و صاحب نظران مشهور آن فراگرفت؛ از جمله:
۱- نافع برده‌ی آزاد شده‌ی عبدالله بن عمرب(متوفّای ۱۱۷ ه . ق)؛ نافعساز این افراد، به روایت حدیث پرداخته است:
ارباب و خواجه‌اش عبدالله بن عمرب؛ عایشهل؛ ابوهریرهس؛ امّ سلمهل؛ رافع بن خدیجس؛ ابولبابهسو گروهی دیگر از صحابه و یاران رسول خدا ج. [۱۰۵]
۲- داناترین و آگاه‌ترین حافظان حدیث، ابوبکر محمد بن مسلم، ابن شهاب زهری (متوفّای ۱۲۴ ه . ق)؛ وی، از این بزرگان به روایت حدیث پرداخته است:
عبدالله بن عمرب، سهل بن سعدس؛ انس بن مالکس؛ محمود بن ربیع/؛ سعید بن مسیّب/؛ ابوامامة بن سهل/؛ و کسان دیگر از طبقه‌ی آنان از صغار صحابه و کبار تابعین. [۱۰۶]
۳- قاسم بن محمد بن ابوبکر صدّیقس(متوفّای ۱۰۶ ه . ق)
۴- هشام بن عروة (متوفّای ۱۴۵ ه . ق)
۵- یحیی بن سعید انصاری (متوفّای ۱۴۴ ه . ق)
۶- ربیعة الرأی (متوفّای ۱۳۶ ه . ق)
و دیگر ائمه و پیشوایان حدیث و طلایه داران و پیشقراولان عرصه‌ی علم و دانش در مدینه‌ی منوره. رحمت و رضوان خدا بر همگی آنان باد.
به هر حال، تعداد اساتید امام ابوحنیفه/در عرصه‌ی حدیث، بی‌شمار و فراوان است و تعداد آنان را کسی جز خدا نمی‌داند. ابن حجر هیتمی در کتاب «الخیرات الحسان» گوید: [۱۰۷]«هم کثیرون لایسع هذا المختصر ذکرهم؛ وقد ذکر منهم الامام ابوحفص الکبیر اربعة آلاف شیخ؛ وقال غیره: له اربعة آلاف شیخ من التابعین فما بالك بغیرهم».
«تعداد اساتید امام ابوحنیفه/در عرصه‌ی حدیث، بسیار زیاد است که ذکر همه‌ی آن‌ها در این مختصر نمی‌گنجد؛ و امام ابوحفص کبیر نیز فقط به ذکر چهار هزار استاد از آن‌ها پرداخته است؛ و دیگران نیز گفته‌اند: امام ابوحنیفه/، فقط از میان تابعین، چهار هزار استاد داشته است؛ پس دیدگاه تو در مورد شمار اساتید غیرتابعی او چیست؟».
و حافظ جلال الدین مزّی در کتاب «تهذیب الکمال» [۱۰۸]نیز به بیان هفتاد و هفت نفر از اساتید امام ابوحنیفه/پرداخته است.
و علامه ابوالمؤید محمد بن محمود خوارزمی در کتاب «جامع المسانید» [۱۰۹]گفته است: «انّ عدد مشایخ الذین روی عنهم في جامع المسانید یقرب من ثلاث مائة»؛ «شمار اساتید امام ابوحنیفه/که در «جامع المسانید» به نقل روایت از آن‌ها پرداخته است، قریب به سیصد نفر می‌باشد».
و امام شمس الدین محمد بن یوسف صالحی دمشقی شافعی در کتاب «عقود الجمان في مناقب الامام الاعظم ابی حنیفة» [۱۱۰]و حافظ ابن بزاز کردری نیز در کتاب «المناقب الامام الاعظم ابی حنیفة» [۱۱۱]به تدوین و گردآوری تمامی اساتید امام ابوحنیفه/همّت گمارده‌اند و همه را در یکجا جمع نموده‌اند.
[۹۳] «تذکرة الحفّاظ»، حافظ ذهبی ۱/۷۹ و ۸۱ [۹۴] «تذکرة الحفّاظ»، حافظ ذهبی ۱/۱۵۴ [۹۵] «تذکرة الحفّاظ»، علامه ذهبی ۱/۱۱۴ [۹۶] «تهذیب التهذیب»، حافظ ابن حجر عسقلانی ۳ / ۱۴ و ۱۵ [۹۷] «تذکرة الحفّاظ»، ذهبی ۱/۱۱۷ [۹۸] «تهذیب التهذیب»؛ ابن حجر ۴/۱۳۷ [۹۹] «تذکرة الحفّاظ»، ذهبی ۱/۱۴۲ [۱۰۰] «جامع بیان العلم و فضله»؛ قرطبی ۱/۴۵ [۱۰۱] «المناقب»؛ مؤفق ۱/۲۵۳ [۱۰۲] «تهذیب التهذیب»؛ ابن حجر ۷/۲۰۰ [۱۰۳] «تذکرة الحفّاظ»، علامه ذهبی ۱/۹۵ [۱۰۴] «تذکرة الحفّاظ»، علامه ذهبی ۱/۱۲۶ [۱۰۵] «تذکرة الحفّاظ»، علامه ذهبی ۱/۹۹ [۱۰۶] «تذکرة الحفّاظ»؛ علامه ذهبی ۱/۱۰۸ [۱۰۷] «الخیرات الحسان»؛ ص ۵۶ [۱۰۸] «تهذیب الکمال»، ۱۹ / ۱۰۲ و ۱۰۳ [۱۰۹] «جامع المسانید»؛ ۲/۳۴۴ [۱۱۰] «عقود الجمان»، ص ۶۴ و ۸۷ [۱۱۱] «المناقب»، کردری ۱ / ۷۰ و ۸۷