۱۳- جریر بن عبدالحمید (بن قُرْط ضَبّی) حنفی/ [۴۵۴] [متوفّای ۱۸۸ ه . ق]
علامه ذهبی در کتاب «تذكرة الحفّاظ» [۴۵۵]گوید:
وی، حافظ و حجّت در حدیث، ابوعبدالله ضَبّی کوفی، محدّث شهر «رَی» می‌باشد که به سال ۱۱۰ ه . ق دیده به جهان گشود و از منصور بن مُعتمر، حصین بن عبدالرحمن، بیان به بشر، سهیل، اعمش و شماری دیگر از بزرگان و پیشوایان دینی، به سماع حدیث پرداخته است و قرآن را نیز به نزد حمزة الزیّات فراگرفت و خواند.
و از کسانی که از جریر بن عبدالحمید، حدیث روایت نموده‌اند، می‌توان بدین افراد اشاره کرد:
علی بن مدینی؛ اسحاق بن راهویه؛ قُتیبه؛ یوسف بن موسی قطّان؛ احمد بن حنبل؛ علی بن حُجر؛ عثمان بن ابی شیبه؛ محمد بن حمید و شمار زیادی از دیگر مردمان.
و از آنجایی که جریر بن عبدالحمید، فردی ثقه و مورد اعتماد و مطمئن و درستکار بود و از حفظ و ضبطی عالی و نیکو نیز (در عرصه‌ی حدیث) برخوردار بود و دریای علم و دانش به شمار می‌آمد (و سینه‌اش، ظرف معارف و دلش، گنجینه‌ی حکمت‌ها بود)، از این رو، کعبه‌ی آمال محدّثان، شیفتگان علم و دانش و تشنگان حکمت و فرزانگی قرار گرفت و آن‌ها برای اخذ حدیث، به سویش بار سفر بستند و قصد او را نمودند (تا در محضرش زانوی تلمّذ بزنند و به یادگیری و فراگیری احادیث و اخبار در نزد جریر بپردازند و از او، سماع حدیث نمایند).
یحیی بن معین گوید: «سمعته یقول: عرض علیّ بالكوفة اَلفا درهم یعطونی مع القرّاء؛ فَأَ‌بیتُ؛ ثم جئتُ اَطلب ما عندهم»؛ «در شهر کوفه، به من پیشنهاد شد تا همراه با قاریان، دو هزار درهم به من بدهند؛ ولی من از پذیرفتن آن، استنکاف ورزیدم؛ آنگاه به نزد قاریان کوفه رفتم (امّا نه به خاطر مسائل مادّی و اقتصادی، بلکه به خاطر) فراچنگ آوردن آنچه که در نزد آن‌ها (از علم و دانش و حکمت و فرزانگی و قرآن و حدیث) بود».
یحیی بن معین در جایی دیگر گوید: «طلب جریر الحدیث خمس سنین فقط»؛ «جریر بن عبدالحمید، تنها به مدّت پنج سال، به دنبال حدیث رفت و آن را جست و جو و کند و کاو نمود».
و سرانجام، جریر بن عبدالحمید در شهر «رَی» به سال ۱۸۸ ه . ق درگذشت و به رحمت ایزدی پیوست - رحمت و رضوان خدا بر او باد - و این در حالی بود که حدیث وی در «جزء ابن عرفة»، از لحاظ اِسناد، در درجه‌ی عالی قرار دارد.
حافظ عبدالقادر قرشی در کتاب «الجواهر المضیة في طبقات الحنفیة» [۴۵۶]به ذکر جریر بن عبدالحمید پرداخته و او را در شمار علماء و صاحب نظران احناف برشمرده و این را نیز گفته است: «اخذ الفقه عن ابی حنیفة/في مسائل منها؛ مسئلة جنایة المدبّر علی سیّده. روی عنه ابن المبارك وقتیبة واحمد وابن المدینی»؛ «جریر بن عبدالحمید، پاره‌ای از احکام و مسائل فقهی را از امام ابوحنیفه/فراگرفت که یکی از آن مسائل، مسأله‌ی جنایت برده‌ی «مدبّر» بر خواجه و اربابش است؛ و عبدالله بن مبارک، قتیبه، احمد بن حنبل و علی بن مدینی نیز از وی، حدیث روایت نموده‌اند».
ابن سعد گفته است: «ثقة كثیر العلم، یرحل الیه»؛ «جریر بن عبدالحمید، فردی قابل اعتماد و مورد وثوق می‌باشد که بهره‌ی زیادی از علم و دانش و حکمت و فرزانگی، نصیب او شده بود (و چنان به اوامر و فرامین الهی، تعالیم و آموزه‌های نبوی، احکام و دستورات شرعی و حقایق و مفاهیم والای قرآنی، مسلّط بود که) مردم، خانه و کاشانه‌ی خویش را به مقصد او ترک می‌کردند و به نزد او، بار سفر می‌بستند و به یادگیری و فراگیری اخبار و احادیث در نزد وی می‌پرداختند و از او، سماع حدیث می‌نمودند».
و هبة الله طبری گوید: «یجمع علی ثقته»؛ «بر ثقه بودن جریر بن عبدالحمید، اجماع علماء و صاحب نظران اسلامی صورت گرفته است».
و شیخان (بخاری و مسلم) نیز از جریر بن عبدالحمید، حدیث روایت نموده‌اند.
در کتاب «جامع المسانید» [۴۵۷]چنین آمده است: «و هو ممّن یروی عن الامام الاعظم في هذه المسانید»، «جریر بن عبدالحمید، از آن دسته از راویانی می‌باشد که در این مسانید، به نقل روایت از امام ابوحنیفه/پرداخته است.»
و حافظ محمد بن یوسف صالحی دمشقی شافعی نیز در کتاب «عقود الجمان»، [۴۵۸]وی را در شمار روایت کنندگان از امام اعظم ابوحنیفه/قرار داده است. [۴۵۹]
نگارنده گوید:
جریر بن عبدالحمید، از ابوحنیفه، از ابراهیم بن محمد بن منتشر، از پدرش، از حبیب بن سالم، از نعمان بن بشیرس، از پیامبر جروایت می‌کند: «انّه جكان یقرأ في العیدین ویوم الجمعة: بسبّح اسم ربك الاعلی وهل اتاك حدیث الغاشیة»؛ «رسول خداجدر دو رکعت نمازهای عید و جمعه، سوره‌های «اعلی» و «غاشیة» را می‌خواندند».
این روایت را ابوالمؤید محمد بن محمود خوارزمی در کتاب «جامع المسانید»، [۴۶۰]ذکر کرده و در ادامه گفته است: حافظ محمد بن مظفّر، این حدیث را در مسند خویش، از جریر بن عبدالحمید، از امام ابوحنیفه/روایت نموده است.
و همچنین نگارنده گوید:
جریر بن عبدالحمید، در موارد ذیل (از کتاب «الجامع الصحیح» بخاری)، با یک واسطه، استاد امام محمد بن اسماعیل بخاری/به شمار می‌آید؛ و این موارد، عبارتند از:
* در باب «اثم من تبرّأ من موالیه» [۴۶۱]
«حَدَّثَنَا قُتَيْبَةُ بْنُ سَعِيدٍ، حَدَّثَنَا جَرِيرٌ، عَنِ الأَعْمَشِ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ التَّيْمِيِّ، عَنْ أَبِيهِ، قَالَ: قَالَ عَلِيٌّ س: مَا عِنْدَنَا كِتَابٌ نَقْرَؤُهُ إِلَّا كِتَابُ اللَّهِ غَيْرَ هَذِهِ الصَّحِيفَةِ، قَالَ: فَأَخْرَجَهَا، فَإِذَا فِيهَا أَشْيَاءُ مِنَ الجِرَاحَاتِ وَأَسْنَانِ الإِبِلِ، قَالَ: وَفِيهَا: «المَدِينَةُ حَرَمٌ مَا بَيْنَ عَيْرٍ إِلَى ثَوْرٍ، فَمَنْ أَحْدَثَ فِيهَا حَدَثًا، أَوْ آوَى مُحْدِثًا، فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَالمَلاَئِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ، لاَ يُقْبَلُ مِنْهُ يَوْمَ القِيَامَةِ صَرْفٌ وَلاَ عَدْلٌ. وَمَنْ وَالَى قَوْمًا بِغَيْرِ إِذْنِ مَوَالِيهِ، فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَالمَلاَئِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ، لاَ يُقْبَلُ مِنْهُ يَوْمَ القِيَامَةِ صَرْفٌ وَلاَ عَدْلٌ. وَذِمَّةُ المُسْلِمِينَ وَاحِدَةٌ، يَسْعَى بِهَا أَدْنَاهُمْ، فَمَنْ أَخْفَرَ مُسْلِمًا فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَالمَلاَئِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ، لاَ يُقْبَلُ مِنْهُ يَوْمَ القِيَامَةِ صَرْفٌ وَلاَ عَدْلٌ» (ح ۶۷۵۵)
«قتیبة بن سعید، از جریر بن عبدالحمید، از اعمش، از ابراهیم تیمی، از پدرش برای ما روایت کرده که وی گفته است: (چون علی بن ابی طالبسدر بیعت با ابوبکر صدّیقسدرنگ کرد و شهرت یافته بود که وی به جمع آوری قرآن مشغول است، از این رو، از وی پرسیده شد که آیا نزد او کتابی است؟) علیسگفت: نزد ما کتابی نیست که آن را بخوانیم؛ جز کتاب خدا و همین صحیفه. وی صحیفه را بیرون آورد و در آن چیزهایی از (احکام جبران) جراحت‌ها و سنین شتران نوشته شده بود (که به زکات داده شوند یا به خون بهاء).
و همچنین در آن نوشته شده بود که مدینه‌ی منوره، از کوه عَیر یا کوه ثَور، جزو قلمرو حَرَم است؛ پس کسی که (در امور دین) در آن بدعتی پدید آورد و یا بدعت گرایی را جای دهد، لعنت خدا و فرشتگان و همه‌ی مردم بر او باد؛ و هیچ عبادت فرض و نفلی از وی در روز رستاخیز، پذیرفته نمی‌شود؛ و کسی که (بنده‌ای که) بدون اجازه‌ی خواجه و اربابش با قومی دوستی می‌کند، لعنت خدا و فرشتگان و همه‌ی مردم بر او است و هیچ عبادت فرض و نفلی از وی در روز قیامت پذیرفته نمی‌شود.
و پناه دادن مسلمان به کسی، یکسان است (و باید از جانب همگان رعایت شود؛) هر چند اندک‌ترین کس ایشان، این عهد را داده باشد؛ پس کسی که این پیمان و عهد مسلمان را می‌شکند، لعنت خدا و فرشتگان و همه‌ی مردم بر او است و هیچ عبادت فرض و نفلی از وی در روز رستاخیز، پذیرفته نمی‌شود».
* در باب «اذا اسلم علی یدیه؛ وكان الحسن لا یری له ولایة. وقال النبيّ ج: الو لاء لمن اعتق» [۴۶۲]
«حَدَّثَنَا مُحَمَّدٌ، أَخْبَرَنَا جَرِيرٌ، عَنْ مَنْصُورٍ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ، عَنِ الأَسْوَدِ، عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا، قَالَتْ: اشْتَرَيْتُ بَرِيرَةَ، فَاشْتَرَطَ أَهْلُهَا وَلاَءَهَا. فَذَكَرَتْ ذَلِكَ لِلنَّبِيِّ ج، فَقَالَ: «أَعْتِقِيهَا، فَإِنَّ الوَلاَءَ لِمَنْ أَعْطَى الوَرِقَ» قَالَتْ: فَأَعْتَقْتُهَا. قَالَتْ: فَدَعَاهَا رَسُولُ اللَّهِ جفَخَيَّرَهَا مِنْ زَوْجِهَا، فَقَالَتْ: لَوْ أَعْطَانِي كَذَا وَكَذَا مَا بِتُّ عِنْدَهُ، فَاخْتَارَتْ نَفْسَهَا قَالَ: وَكَانَ زَوْجُهَا حُرًّ»(ح ۶۷۵۸)
«محمد، از جریر بن عبدالحمید، از منصور، از ابراهیم، از اسود، از عایشهلبرای ما روایت کرده که وی گفته است: بریره را خریداری کردم و صاحبانش، ولاء او را شرط گذاشتند. این موضوع را به پیامبر جیادآوری کردم؛ آن حضرت جفرمودند: «آزادش کن؛ زیرا ولاء، برای کسی است که (بهای وی را) نقره می‌دهد». عایشهلگوید: من نیز او را آزادکردم. پس از آن، رسول خدا جبریره را خواست و برایش (در قبول شوهرش) اختیار داد؛ او نیز گفت: اگر برایم چنین و چنان بدهد، یک شب با وی نمی‌گذرانم و نفس خود را در اختیار خود گرفت».
* در باب «ما جاء في قبر النبيّ جوابی بكر وعمر » [۴۶۳]
«حَدَّثَنَا قُتَيْبَةُ، حَدَّثَنَا جَرِيرُ بْنُ عَبْدِ الحَمِيدِ، حَدَّثَنَا حُصَيْنُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ عَمْرِو بْنِ مَيْمُونٍ الأَوْدِيِّ، قَالَ: رَأَيْتُ عُمَرَ بْنَ الخَطَّابِ س، قَالَ: يَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ، اذْهَبْ إِلَى أُمِّ المُؤْمِنِينَ عَائِشَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا، فَقُلْ: يَقْرَأُ عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ عَلَيْكِ السَّلاَمَ، ثُمَّ سَلْهَا، أَنْ أُدْفَنَ مَعَ صَاحِبَيَّ، قَالَتْ: كُنْتُ أُرِيدُهُ لِنَفْسِي فَلَأُوثِرَنَّهُ اليَوْمَ عَلَى نَفْسِي، فَلَمَّا أَقْبَلَ، قَالَ: لَهُ مَا لَدَيْكَ؟ قَالَ: أَذِنَتْ لَكَ يَا أَمِيرَ المُؤْمِنِينَ، قَالَ: "مَا كَانَ شَيْءٌ أَهَمَّ إِلَيَّ مِنْ ذَلِكَ المَضْجَعِ، فَإِذَا قُبِضْتُ فَاحْمِلُونِي، ثُمَّ سَلِّمُوا، ثُمَّ قُلْ: يَسْتَأْذِنُ عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ، فَإِنْ أَذِنَتْ لِي، فَادْفِنُونِي، وَإِلَّا فَرُدُّونِي إِلَى مَقَابِرِ المُسْلِمِينَ، إِنِّي لاَ أَعْلَمُ أَحَدًا أَحَقَّ بِهَذَا الأَمْرِ مِنْ هَؤُلاَءِ النَّفَرِ الَّذِينَ تُوُفِّيَ رَسُولُ اللَّهِ جوَهُوَ عَنْهُمْ رَاضٍ، فَمَنِ اسْتَخْلَفُوا بَعْدِي فَهُوَ الخَلِيفَةُ فَاسْمَعُوا لَهُ وَأَطِيعُوا، فَسَمَّى عُثْمَانَ، وَعَلِيًّا، وَطَلْحَةَ، وَالزُّبَيْرَ، وَعَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ عَوْفٍ، وَسَعْدَ بْنَ أَبِي وَقَّاصٍ، وَوَلَجَ عَلَيْهِ شَابٌّ مِنَ الأَنْصَارِ، فَقَالَ: أَبْشِرْ يَا أَمِيرَ المُؤْمِنِينَ بِبُشْرَى اللَّهِ، كَانَ لَكَ مِنَ القَدَمِ فِي الإِسْلاَمِ مَا قَدْ عَلِمْتَ، ثُمَّ اسْتُخْلِفْتَ فَعَدَلْتَ، ثُمَّ الشَّهَادَةُ بَعْدَ هَذَا كُلِّهِ، فَقَالَ: لَيْتَنِي يَا ابْنَ أَخِي وَذَلِكَ كَفَافًا لاَ عَلَيَّ وَلاَ لِي، أُوصِي الخَلِيفَةَ مِنْ بَعْدِي بِالْمُهَاجِرِينَ الأَوَّلِينَ خَيْرًا، أَنْ يَعْرِفَ لَهُمْ حَقَّهُمْ، وَأَنْ يَحْفَظَ لَهُمْ حُرْمَتَهُمْ، وَأُوصِيهِ بِالأَنْصَارِ خَيْرًا الَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالإِيمَانَ أَنْ يُقْبَلَ مِنْ مُحْسِنِهِمْ، وَيُعْفَى عَنْ مُسِيئِهِمْ، وَأُوصِيهِ بِذِمَّةِ اللَّهِ، وَذِمَّةِ رَسُولِهِ جأَنْ يُوفَى لَهُمْ بِعَهْدِهِمْ، وَأَنْ يُقَاتَلَ مِنْ وَرَائِهِمْ وَأَنْ لاَ يُكَلَّفُوا فَوْقَ طَاقَتِهِمْ"»(ح ۱۳۹۲)
«قتیبه، از جریر بن عبدالحمید، از حصین بن عبدالرحمن، از عمرو بن میمون اَودی روایت کرده که وی گفته است: عمر بن خطابسرا دیدم که به پسر خویشگفت: ای عبدالله بن عمر! نزد امّ المؤمنین عایشهلبرو و خطاب بدو بگو که عمر بن خطابسبر تو سلام می‌گوید؛ پس از آن، از او سؤال کن که آیا ممکن است در جوار دو یار خویش (یعنی پیامبر جو ابوبکر صدیقس) دفن شوم؟
عایشهلگفت: هر چند آن مکان را برای خودم می‌خواستم، ولی امروز، عمر بن خطابسرا بر خود ترجیح می‌دهم. آنگاه که ابن عمرببرگشت، عمرسخطاب بدو گفت: چه خبر آوردی؟ ویگفت: ای امیرمؤمنان! برای تو اجازه داد. عمرسگفت: هیچ چیز بر من، مهمتر از دفن در این خوابگاه نبود؛ پس آنگاه که روح من قبض شد، مرا بردارید و بدان سو ببرید؛ سپس بر عایشهلسلام بگویید؛ و تو‌ای عبدالله! بگو: عمر بن خطابساجازه می‌خواهد؛ اگر اجازه داد، مرا در آنجا دفن کنید وگرنه، مرا به قبرستان مسلمانان ببرید. همانا من در امر خلافت، هیچ یکی را سزاوارتر از این اشخاص نمی‌دانم؛ کسانی که رسول خدا جتا دم مرگ، از ایشان خشنود بود؛ پس هر کسی را که ایشان پس از من خلیفه تعیین کنند، به اوامر او گوش فرادهید و از وی اطاعت کنید. آنگاه عمر بن خطابسنام آن‌ها را بر زبان آورد و گفت: این اشخاص عبارتند از: عثمان بن عفّانس؛ علی بن ابی طالبس؛ طلحة بن عبیداللهس؛ زبیر بن عوّامس؛ عبدالرحمن بن عوفس؛ و سعد بن ابی وقّاصس.
پس از آن، جوانی از انصار به نزد عمر بن خطابسآمد وگفت: ای امیرمؤمنان، به بشارت خدای، شاد باش؛ تو خود می‌دانی که در اسلام چقدر پایمردی و استقامت داشتی؛ آنگاه به خلافت رسیدی و به عدالت و دادگری رفتار کردی و پس از آن همه حَسنات و نیکی‌ها، به مقام شهادت نائل آمدی.
عمر بن خطابسگفت: ای برادرزاده! کاش از آنچه بر من برشمردی، نه عقوبتی مرا باشد و نه پاداشی. من به خلیفه‌ی پس از خویش، توصیه می‌کنم تا با مهاجران نخستین، به نیکی رفتار کند و حق ایشان را بشناسد و حرمتشان را نگهدارد؛ و همچنین او را درباره‌ی نیکی به انصار توصیه می‌کنم؛ آنانی که در مدینه‌ی منوره، مستقر بودند و ایمان آوردند، تا از نیکو کارشان، نیکویی پذیرفته شود و از بدی بدکردارشان، عفو شود؛ و او را به رعایت پیمان خدا و رسول او (درباره‌ی اهل ذمّه) توصیه می‌کنم تا به عهد ایشان وفا کرده شود و با غیر از ایشان قتال شود؛ و بیش از توانشان، بر آن‌ها تکلیف نشود».
* در باب «من جعل لاهل العلم ایّاماً معلومة» [۴۶۴]
«حَدَّثَنَا عُثْمَانُ بْنُ أَبِي شَيْبَةَ، قَالَ: حَدَّثَنَا جَرِيرٌ، عَنْ مَنْصُورٍ، عَنْ أَبِي وَائِلٍ، قَالَ: كَانَ عَبْدُ اللَّهِ يُذَكِّرُ النَّاسَ فِي كُلِّ خَمِيسٍ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: يَا أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ لَوَدِدْتُ أَنَّكَ ذَكَّرْتَنَا كُلَّ يَوْمٍ؟ قَالَ: أَمَا إِنَّهُ يَمْنَعُنِي مِنْ ذَلِكَ أَنِّي أَكْرَهُ أَنْ أُمِلَّكُمْ، وَإِنِّي أَتَخَوَّلُكُمْ بِالْمَوْعِظَةِ، كَمَا كَانَ النَّبِيُّ جيَتَخَوَّلُنَا بِهَا، مَخَافَةَ السَّآمَةِ عَلَيْنَا»(ح ۷۰)
«عثمان بن ابی شیبه، از جریر بن عبدالحمید، از منصور، از ابووائل برای ما روایت کرده که وی گفته است: عبدالله بن مسعودسدر روزهای پنج شنبه، مردم را وعظ و نصحیت می‌کرد؛ مردی بدوگفت: ای ابوعبدالرحمن! دوست دارم که هر روز ما را وعظ و ارشاد کنی. عبدالله بن مسعودسگفت: آنچه مرا از این کار باز می‌دارد، آن است که خوش ندارم موجب خستگی و دلسردی شما شوم؛ و من در امر هدایت و ارشاد و وعظ و نصیحت به گونه‌ای رعایت حال شما را می‌کنم که آن حضرت جرعایت حال ما را می‌کرد تا مبادا موجب خستگی و دلسردی ما شود؛ (از این رو، به خاطر این که وعظ و نصیحت ایشان، موجب خستگی و دلسردی ما نشود، از وعظ گفتن روزانه، اجتناب می‌ورزید)».
* در باب «السواك » [۴۶۵].
* باب «التوجه نحو القبلة حیث كان» [۴۶۶].
* باب «الأكل یوم النحر» [۴۶۷].
* باب «من امر خادمه بالصدقة ولم یناول بنفسه» [۴۶۸].
* باب «اجر الخادم اذا تصدّق». [۴۶۹]
* باب «التمتّع والاِقران والاِفراد بالحجّ». [۴۷۰]
* باب «فضل الحرم». [۴۷۱]
به هر حال، روایات جریر بن عبدالحمید/، در کتاب «الجامع الصحیح» امام محمد بن اسماعیل بخاری/در بیشتر از ۸۲ مورد آمده است.
[۴۵۴] بیوگرافی «جریر بن عبدالحمید» را در این منابع دنبال کنید: «التاریخ الکبیر»، امام بخاری ۱/۲/۲۱۱؛ «رجال صحیح البخاری»، کلاباذی ۱/۱۴۵؛ «الجرح و التعدیل»، رازی ۲/۵۰۵؛ «کتاب الثقات»، ابن حبان ۶/۱۴۵؛ «تاریخ بغداد»، خطیب بغدادی ۷/۲۵۳؛ «سیر اعلام النبلاء»، حافظ ذهبی ۹/۹؛ «میزان الاعتدال»، حافظ ذهبی ۱/۳۹۴؛ «الکاشف»، علامه ذهبی ۱/۱۸۲؛ «تهذیب التهذیب»، حافظ ابن حجر عسقلانی ۲/۶۵؛ «تقریب التهذیب»، ابن حجر عسقلانی ۱/۱۵۸؛ «خلاصة تهذیب الکمال»، خزرجی، ص ۵۲؛ «شذرات الذهب»، ابن عماد ۱/۳۱۹؛ «تهذیب الکمال»، حافظ مزّی ۳/۳۵۷؛ «طبقات الحفّاظ»، حافظ سیوطی ص ۱۲۲؛ «العبر فی خبر من غبر»، حافظ ذهبی ۱/۱۹۹؛ «النجوم الزاهرة»، ابن تغری بردی ۲/۱۲۷؛ «الجمع بین رجال الصحیحین»، مقدسی ۱/۷۴ [۴۵۵] «تذکرة الحفّاظ» ۱/۲۷۲ [۴۵۶] «الجواهر المضیة» ۱/۱۷۷ [۴۵۷] «جامع المسانید» ۲/۴۲۰ [۴۵۸] «عقود الجمان»، ص ۱۰۴ [۴۵۹] «المناقب»، کردری ۲/۲۲۳ [۴۶۰] «جامع المسانید» ۱/۳۷۴-۳۷۶ [۴۶۱] «الجامع الصحیح» امام بخاری، ۲/۱۰۰۰ [۴۶۲] «الجامع الصحیح»، امام بخاری ۲/۱۰۰۰ [۴۶۳] همان ۱/۱۸۶ و ۱۸۷ [۴۶۴] «الجامع الصحیح»؛ امام بخاری ۱/۱۶ [۴۶۵] همان ۱/۳۸ [۴۶۶] همان ۱/۵۸ [۴۶۷] همان ۱/۱۳۰ [۴۶۸] همان ۱/۱۹۲ [۴۶۹] همان ۱/۱۹۳ [۴۷۰] همان ۱/۲۱۲ [۴۷۱] همان ۱/۲۱۶