تقريظ به قلم علّامه سيد ابوالحسن على الحسنى الندوى

اَلْحَمْدُللَّهِ رَبِّ العالـمينَ، وَالصَّلاه وَالسَّلامُ عَلى سَيِّدِنا ومَوَلانا مُحَمَّدٍ وَعَلى آلهِ وصَحْبِهِ اَجْمَعِين، وَمَنْ تَبِعَهُم بِاِحسانٍ اِلى يَومِ الدِّين.

امّا بعد: سیرت نبوى صو اصحاب کرام شو تاریخ آنها از قوى‏ترین مصادر قوت ایمانى و عاطفه دینى است، که تاکنون امّت اسلامى و دعوت‏هاى دینى شعله ایمان را از آن اقتباس مى‏نمایند، و قلب‏هاى با آن روشن مى‏شوند، که خاموشى آن در معرض وزیدن تندبادهاى مادیت بسیار سریع وزود به نظر مى‏رسید، و اگر خاموش گردد، در آن صورت این امّت قوت، مزیت و تأثیر خود را از دست داده و به صورت نعش بیجانى در خواهد آمد که زندگى، آن را بر شانه‏هاى خود حمل مى‏کند.

این تاریخ مردانى است، که دعوت اسلام براى‌شان آمد، و به آن ایمان آوردند، و قلب‏هایشان آن را تصدیق نمود، و پاسخ‏شان در هنگامى که به طرف خدا أو پیامبرش صفراخوانده مى‏شدند، جز این نبود که مى‏گفتند:

﴿رَّبَّنَآ إِنَّنَا سَمِعۡنَا مُنَادِيٗا يُنَادِي لِلۡإِيمَٰنِ أَنۡ ءَامِنُواْ بِرَبِّكُمۡ فَ‍َٔامَنَّا﴾[آل عمران: ۱۹۳].

ترجمه: «اى پروردگار ما، ما ندا کننده‏اى را شنیدیم که به‌سوى ایمان فرا مى‏خواند که به پروردگارتان ایمان بیاورید، و ایمان آوردیم».

آن‏ها دست‏هاى خود را در دست پیامبر صگذاشتند، و جان‏ها، اموال و اقرباى‌شان درین مسیر براى‌شان ناچیز و اندک جلوه نمود، و تلخى‏ها و رنج‏ها را در راه دعوت به‌سوى خداوند أخوب دانستند، و یقین آن در قلب‏هایشان راه یافت و بر نفس‏ها و عقل‏هایشان مستولى گردیده و از آنها شگفتى‏هاى ایمان به غیب، مانند دوستى خدا و رسول، مهربانى بر مؤمنان و شدّت بر کافران، ترجیح دادن آخرت بر دنیا، برترى دادن آجل بر عاجل، غیب به شهود، هدایت بر ضلالت، حرص براى دعوت مردم، نجات و رهایى خلق خدا از عبادت بندگان به‌سوى عبادت خداوند واحد، از جور ادیان به عدل اسلام، از تنگى دنیا به پهنایى و وسعت آن، حقیر شمردن زینت‏هاى دنیا و متاع اندک و فناپذیر آن، شوق به لقاى خداوند أ، آرزومندى جنّت، بلندى و علوّ همت، بعد نظر در نشر عطیه اسلام و خیرات آن در جهان، پخش شدن و انتشار آن‏ها براى تحقّق این هدف در شرق و غرب زمین، در آسانى‏ها و سختى‏هاى آن و در پستى‏ها و بلندى‏هاى آن، صادر گردید. آنها درین راه لذّت‏هاى خود را فراموش نموده، و راحت‏هاى خود را ترک گفتند، و وطن‏هاى خود را ترک نموده، و درین راه چیزهاى خوب و اموال زبده خود را مصرف کردند، تا این که دین استوار گردید، و قلب‏ها به طرف خداوند أروى آورد، و نسیم ایمان، با قوّت توأم با پاکى و مبارکى وزید، و دولت توحید، ایمان، عبادت و تقوى بر پا گردید، و بازار جنت بر پا شده رواج و رونق یافت و هدایت در جهان منتشر گردید، و مردم گروه گروه، به دین خدا أداخل شدند، که کتاب‏هاى تاریخ، وقایع و حوادث آنها را در برگرفته، و خبرهاى‌شان را دیوان‏هاى اسلام حفظ نموده است، و این خود همیشه ماده تجدید و تحرک جدید در زندگى مسلمانان بوده است، و به این لحاظ عنایت دعوتگران اسلام و مُصلحین به این حکایت‏ها شدید و افزون بوده و از این سرمایه معنوى در بیدارى همّت‏هاى مسلمین و شعله ور ساختن قلب‏هاى آنان به انگیزه و اصل ایمان و حماسه دینى استفاده نموده و اعانت جسته‏اند.

ولى بر مسلمانان زمانى فرارسید، که در آن از این تاریخ روى گردانیده، و آن را فراموش نمودند، و نویسندگان، مؤلّفان، و اعظان و دعوتگران آنها، با روى گردانیدن از آن به خبرها و تاریخ زاهدان، مشایخ و اولیاى متأخّرین روى آوردند، و کتاب‏ها توأم با انجمن‏ها از حکایت‏ها و کرامت‏هاى آنها پر شد، و مردم به آن سخت تشویق و برانگیخته شدند، و این پدیده، به این صورت مجلس‏هاى وعظ، حلقات درسى و صفحات کتب را به خود مشغول گردانید.

و از جمله نخستین کسانى که درین عصر - تا جایى که ما مى‏دانیم - به اهمیت و فضیلت اخبار و احوال صحابه شدر دعوت اسلامى و تربیت دینى، و به ارزش این ثروت اصلاحى و تربیتى - پوشیده در اوراق - تأثیر آن در قلب‏ها پى برد، و خود از اوّلین کسانى بود که با عطف توجّه و رعایت انصاف به آن روى آورد، مصلح بزرگ و داعى مشهور شیخ محمّد الیاس کاندهلوى /بود، که در این بخش به مطالعه، تدریس، حکایت و تذکر آن به دیگران پرداخت. من در وى محبّت و دلباختگى بزرگى در ارتباط با سیرت نبوى و اخبار اصحاب دیدم، که موصوف آن را با یاران و شاگردانش تکرار مى‏نمود، و از سیرت پیامبر صو اخبار اصحاب هر شب برایش خوانده مى‏شد، و او آن را با رغبت و اشتیاق فراوان مى‏شنید، و احیا و نشر و تکرار و تذکار آن را دوست داشت. برادر زاده‏اش محدّث بزرگ شیخ محمّد زکریا کاندهلوى، صاحب کتاب «أوجز الـمسالك الى مؤطأ الامام مالك» کتاب متوسطى را به «اردو» درباره اخبار صحابه شنوشت، و آن را «حکایات الصحابة» نام گذاشت، شیخ با این کار بسیار خوشحال و مسرور گردید، و مشغولین به دعوت و مسافرت‏ها را درین جهت به مطالعه و تدریس این کتاب موظّف گردانید، و آن کتاب - چنان که اکنون نیز از اهمیت ویژه‏اى برخوردار مى‏باشد - از جمله مهم‏ترین کتاب‏هاى مقرّر براى دعوتگران و داوطلبان بود، و از جمله کتاب‏هایى بود که در میان مجامع دینى از رواج و مقبولیت وسیعى برخوردار گردید.

شیخ محمّد یوسف، جانشین پدر بزرگوارش شیخ محمّد الیاس گردید، و از پدرش حمل مشکلات دعوت و امانت آن را، و همچنین ذوق، علاقه، توجّه و دلباختگى وى را به سیرت و احوال اصحاب شبه میراث برد. محمّد یوسف همان کسى بود که این حکایات و درس‏هاى سیرت و احوال اصحاب شرا در زندگى پدرش براى وى مى‏خواند، و پس از در گذشت وى - در ضمن مشغولیت شدید به دعوت - به مطالعه کتاب‏هاى سیرت، تاریخ و طبقات صحابه شپرداخت، و ما - در میان کسانى که مى‏شناسیم - از وى وسیع بین‏تر در اخبار اصحاب ش، فهم باریکى‏هاى احوال شان، حضور ذهن در حفظ آنها، و بهتر استشهاد آورنده، و بسیار بهتر اقتباس کننده از زندگى و سیرت آنها، و زیاد بیان کنندء آنها در خلال صحبت‏ها و بیاناتش، دیگر کسى را سراغ نداشته و نمى‏شناسیم، و شاید مصدر قدرت کلامى و تأثیر مولانا توأم با راز سحرانگیز بودن بیانش و قرار گرفتن آن در دل‏ها همین حکایت‏هاى تاریخى و قصه‏هاى واقعى باشد، که گروه‏هاى بزرگى را به ایثار و قربانى، ناچیز شمردن خستگى‏ها و مشکلات، و تحمّل مشقّت‏ها در راه خداوند أواداشت. دعوت در زمان وى به کشورهاى عربى، آمریکا، اروپا، جاپان و جزیره‏هاى اقیانوس هند رسیده بود، و در چنان شرایطى نیاز به کتاب بزرگى بود تا کسانى که به امور دعوت مشغول‌اند، ودر سفرها به خاطر دعوت بیرون مى‏شوند، آن را مطالعه نموده و بخوانند، و عقل‏ها و قلب‏هایشان را از آن تغذیه نموده، و عواطف دینى خود را با آن شعله‏ور سازند. تا انگیزه‏اى براى آنها در الگوپذیرى، بذل جان و هرچیز قیمتى‌شان در راه دعوت، سیر و گردش در جهان، هجرت و نصرت و فضایل اعمال و مکارم اخلاق باشد، و چون این خبرها را بخوانند نفس‏هایشان در مقابل آن، چنان که جوی‌ها در مقابل بحرها و مردان بلند قامت در مقابل کوه‏هاى بلند، کوچک و ناچیز مى‏نمایند، کوچک و ناچیز شود. اینجاست که آنها پس از مطالعه این حکایت‏ها، به یقین خود اتهام وارد مى‏کنند، و اعمال خود را کوچک و زندگى خود را حقیر مى‏شمارند و به این صورت اراده و همت‏شان بلند شده و عزم‏هاى‏شان به حرکت مى‏افتد.

و خداوند تبارک و تعالى خواست تا شیخ محمّد یوسف، فضیلت تألیف این موضوع بزرگ توأم با فضیلت دعوت را نصیب شود، در ضمن این که زندگى سراسر در حال نقل و انتقال و توأم با سفرها، مهمانان، وفود و درس‏ها چیز بسیار دور از زندگى تألیف و نوشتن است، ولى وى با توفیق و کمک الهى، و با بلندى همّت و قوّت اراده عزم راسخش توانست تا به کار تألیف اشتغال ورزد، و دعوت و نویسندگى هر دو را - که واقعاً همراه نمودن‌شان کار دشواریست - در کنار هم انجام دهد، و با مدد الهى توانست که به شرح، شرح معانى الآثار امام طحاوى اقدام کند، و همین بود که کتاب «امانى الاخبار» را در جلدهاى بزرگى تالیف نمود، و توانست به مدد وقوت الهى کتاب «حیاة الصحابه» را در سه جلد ضخیم تالیف، و در آن چیزهایى را که در کتاب‏هاى سیرت، تاریخ، و طبقات پراکنده بود، جمع کند. وى در ابتدا در این کتاب از خبرهاى پیامبر بزرگوار اسلام صشروع، و در قدم دوم حکایت‏ها و قصه‏هاى صحابه کرام شرا ذکر مى‏نماید، و مؤلّف در این کتاب به جوانبى که به دعوت و تربیت ارتباط دارد، و براى دعوتگران و مرّبیان به شکل ویژه داراى اهمیت است توجّه مى‏کند، تا این کتاب تذکره‏اى براى دعوتگران، توشه‏اى براى عاملین، و مدرسه ایمان و یقین براى عامه مسلمین باشد.

این کتاب اخبار صحابه ش، سیرت، قصص، حکایت‏ها و آنچه را که وجود آن در یک کتاب واحد کم نظیر است جمع نموده، و به خاطر این که این اثر از کتاب‏هاى زیادى مانند کتب حدیث، مسانید، تاریخ و طبقات اقتباس شده است، بناء در صورتى آمده که آن عصر را تصویر، و زنگى صحابه شرا با ویژگیها و اخلاق‌شان مجسّم کند، و این همه دقّت، تتبّع و زیادت روایت‏ها، و قصص براى کتاب آن چنان تأثیرى بخشیده، که آن تأثیر و ویژگى در کتاب‏هاى دیگرى که مبنى بر اجمال، اختصار و هدف اساسى قصه هستند، سراغ نمى‏شود، به همین لحاظ خواننده این کتاب در محیط ایمان و دعوت، قهرمانى و فضیلت، اخلاق و زهد زندگى مى‏کند.

و چون ثابت گردد که کتاب تصویر روانى و پاره‏اى از قلب مولّف است، و طبعاً تأثیر آن به همان اندازه که مؤلّف آن را از عقیده و قناعت و تأثر و تأثیر پذیرى مى‏نویسد، و به همان اندازه که خود در ماده و معناى آن زندگى مى‏کند، مؤثّر و قوى مى‏باشد - با ثبوت این اصل - من تأکید مى‏کنم که کتاب، مؤثّر و کامیاب است، چون مؤلّف این کتاب را از عقیده و حماسه، و لذت و عاطفه خود نوشته، و محبّت صحابه شبا خون و گوشت وى خلط شده، و بر مشاعر و تفکرش مستولى بود، و او خود در اخبار و احادیث آنها مدّت طولانى را به سر برده است، و اکنون پیوسته در آن زندگى به سر مى‏برد، و از سرچشمه‏هاى آن سیراب مى‏گردد، خداوند أدر مدّت و زمان حیات وى زیادت عنایت فرموده، و در زندگیش برکت اندازد.

اگرچه این کتاب به نوشتن دیباچه و یا تقریظ از طرف کسى مانند من - به خاطر بزرگى و اخلاق مؤلّفش - نیازى نداشت، چون وى - آن طور که من مى‏پندارم و مى‏دانم - موهبت الهى، نیکى اى از نیکى‏هاى زمان در قوّت ایمان، و قوّت دعوت و بریدن از همه چیز و همنشین و همراه شدن با دعوت و فانى شدن در راه آن است، که امثال وى جز پس از مدّت‏هاى مدیدى پیدا نمى‏شود، و او خود اکنون حرکت و جنبش دینى را رهبرى مى‏کند که از قوى‏ترین حرکت‏ها، و وسیع‏ترین و پرنفوذترین آن در تأثیر بر نفس‏ها مى‏باشد، ولى بدین خاطر بود تا مرا با این عمل عزّت بخشد، و من نیز خواستم که در این عمل بزرگ نصیب و سهمى داشته باشم، و این کلمه را به امید تقرّب به خداوند أنوشتم، خداوند أخود این کتاب را قبول و به بندگانش آن نفع و بهره را برساند.

ابوالحسن على الحسنى الندوى

سهار نپور ۲ رجب ۱۳۷۸ ھ.