کردارهای قلب - ترجمه اعمال القلوب

انواع امیدواری

امید سه نوع است. دو نوع از آن پسندیده و نوعی نکوهیده و ناشی از غرور.

۱- امید کسی که در پرتو نوری خدایی در راستای طاعت خدا کاری را انجام داده است، و به ثواب خداوند امیدوار است.

۲- کسی که گناهانی مرتکب شده است و آن‏گاه توبه کرده، او به چه چیزی امیدوار است؟ به بخشش و پاک‏سازی گناهان و پوشاندن و درگذشتن ازآن از جانب امیدوار است.

۳- کسی که در کوتاهی، سرپیچی لغزشی و گناه لجاجت می‏ورزد و بدون عمل شایسته به رحمت و بخشش پروردگار امیدوار است! این غرور، آرزومندی و امید دروغین است، هرگز امید پسندیده به شمار نمی‏آید.

انسان با ایمان هنگام سیر به سوی خدا دو نگرش دارد: نگرشی در خویشتن و عیب خود و آفت‌های عمل مانند خودشیفتگی، دورویی و فریفتگی که این گونه نگرش دروازه‏ی ترس از خدا را به روی او می‏گشاید، سپس او را به کرم بی‏شمار، فضل و نیکی و بخشش خداوند می‏رساند و در امید را به روی او باز می‏کند و این نگرش دوم است. لذا در تعریف امیدواری گفته‏اند: چشمداشت به گستردگی رحمت خداوندی. ناگزیر باید میان ترس و امید هم سنگی ایجاد کرد، چنانکه علمای دینی گفته‏اند: «بنده در سیر به سوی خدا مانند پرنده در هنگام پرواز است، مثل دو بال پرنده وقتی کامل باز و برابر می‏شوند و در نتیجه پرنده تعادل می‏یابد و پرواز می‏کند. چون یکی از دو بال عیبی پیدا کند به گونه‏یی خللی در پرواز به وجود می‏‏آید و چون دو بال آسیب ببینند پرنده تا سرحد مرگ می‏رود». [۱۳۱]

اما دو بال بنده در هنگام سیر به سوی پروردگار چیست؟ همانا آن بال‌ها ترس و امیداند. از احمد ابن عاصمس پرسیدند: «نشان امیدواری در انسان چیست؟ گفت: آن است که چون احسان شامل حالش بشود سپاسگزاری به او الهام شود، در عین اینکه به کامل شدن نعمت خداوند در دنیا و آخرت و کمال بخشش و گذشت او در آخرت امیدوار باشد».

دانشمندان صاحب‏نظر و اندیشه در امور مربوط به ایمان دراین که «کدام امیدواری بزرگتر است: امید انسان نیکوکار به ثواب و پاداش، یا امید انسان خطاکار توبه کرده به بخشش پروردگار؟» اختلاف دارند.

گروهی امید نیکوکار را به خاطر اهمیت و جایگاه اسباب امید در او برتر می‏دانند. با این توضیح که او طاعت و عمل دارد، دلایلش محکم است. لذا امیدواری ‏اش بر حق است.

گروهی دیگر امید گناهکار را ترجیح می‏دهند، زیرا امیدش ناشی از شکست و نیاز شدید همراه با خواری در اثر دیدن گناه و در دل داشتن معصیت است. لذا امیدش از هرگونه خودشیفتگی و فریفتگی به عمل برکنار است.

نتیجه اینکه هر دو نظر جای تأمل دارد، هر دو امیدواری پسندیده هستند وباید هر دو با هم فراهم شوند، یکی از آن‌ها به تنهایی نیازی را برطرف نمی‏سازد، زیرا انسان یا دارای طاعتی است که امید قبول آن را دارد و یا گناهی که امید بخشش و پاک شدن آن را.

[۱۳۱] به روایت بیهقی در شعب الإیمان (۲/۱۲) به شماره‏ی (۱۰۲٧) از ابوعلی رودباری.