کردارهای قلب - ترجمه اعمال القلوب

۲- محاسبه‏ی نفس پس از انجام کار

این محاسبه در چند مورد صورت می‏پذیرد:

۱- محاسبه‏ی نفس بر طاعتی که در ادای آن کوتاهی کرده است.

محاسبه به خاطر کاری که انجام ندادنش بهتر بوده است، و محاسبه بر کاری عادی و مباح، باید بداند آیا قصدش خدا و سرای جاوید بوده است؟ یا خیری را از دست داده است؟ محاسبه‏ی نفس در طاعتی که در آن کوتاهی ورزیده، مانند رعایت نکردن خشوع و خضوع در نماز، شکستن روزه به گناه، بدکاری و نزاع در حج، باید از خود بپرسد آیا طاعت را چنانکه شایسته و زیبنده است انجام داده است؟ آیا موافق سنت عمل کرده است؟ یا چیزی از آن را فرو گذاشته است؟

حق خداوند در طاعت شش مورد است:

۱- اخلاص در عمل

۲- نصیحت برای خداوندأ

۳- توجه به دستور خدا درآن

۴- پیروی از پیامبر ج به بهترین شکل ادا کردن آن

۵- منت خدا را بر خود ملاحظه کند

۶- پس از کار نیک کوتاهی خود در انجام آن را به ذهن بیاورد، چرا که انسان هر چه در راه خدا و کار برای رضای او تلاش کند، باز هم اندک است.

با توجه به این موارد ششگانه معلوم شد که محاسبه تنها در گناهان نیست مانند زنا، شرابخواری، دزدی، مراوده با زنان بیگانه و...

در هر طاعتی انسان غیر از اخلاص و پیروی از پیامبر ج به طور ویژه باید به یاد داشته باشد که اگر کاری مفید انجام می‏دهد، توفیق الهی است که شامل حالش شده و اوست که برای این کارخیرآماده‏اش کرده، اگر او یاری‏اش نمی‌کرد، موفق به انجام آن نمی‏شد.

محاسبه‏ی نفس به خاطر هر کاری که بهتر آن بود انجام ندهد، چه بسا در مورد خطاهایی باشد، یا مشغول امور بیهوده شده، مثل اینکه شب را به بیهودگی بیدار باشد و نماز صبح را از دست بدهد، یا مشغول ذکرهایی گردد که اذکار بهتری برایش مقدور باشد، چنانکه پیامبر ج به مادر مؤمنان گفت: «لقد قلتُ بعدَك أربع كلماتٍ ثلاثَ مراتٍ لو وزنت بِما قلت لوزنتهنََّ: سبحانَ الله عدد خَلقه، سبحان الله رضا نفسه، سبحان الله زنة عرشهِ، سبحان الله مداد كلماته»:«پس از تو سه بار چهار عبارت را تکرار کردم که اگر با تمام آن چه تو گفتی مقایسه شود، سنگین‏تر درآید، سبحان الله به اندازه‏ی تمام آفریدگانش، سبحان الله تا خشنود گردد، سبحان الله به بزرگی عرشش و سبحان الله به اندازه‏ی کلماتش». [۳٧٧]

در این نوع محاسبه باید فکر کنید و بنگرید آن کار انجامش بهتر بود، یا انجام ندادنش، چه بسا گناه باشد، که بی‏گمان دوری از آن بهتر است، و چه بسا از کارهای بیهوده باشد که مشغول شدن به آن انسان را از کارهای مفیدتر و بهتر باز ‏دارد.

همچنین باید خود را محاسبه کنید به خاطرکار عادی و مباح، از خود بپرسید چرا این کار را کردید؟ آیا منظور خشنودی خدا و سربلندی در سرای آخرت بود؟ یا سود را از دست داده و عملش از روی عادت است؟ آیا نیت درستی در آن داشته‏اید، یا همین طور رخ داده است؟ مثل اینکه انسان از خود درباره‏ی هزینه‏یی که برای خانواده‏اش هر روز صرف می‏کند، بپرسد و فکر کند.

با محاسبه‏ی نفس انسان سود و منافع زیادی فراچنگ می‏آورد که روزِ شمار به آن نیاز دارد، پیامبر ج فرمود: «إن المسلمَ إذا أنفقَ علی أهله نفقةً و هو یحتسبها كانت له صدقةً»:«انسان مسلمان اگر چیزی برای خانواده‏اش هزینه کند و نیت خیر و حساب آخرت را در نظر داشته باشد، برایش مانند صدقه خواهد بود». [۳٧۸]او می‏خواسته مردم را به نفقه‏یی که ازروی عادت برای خانواده می‏گذارند متوجه کند که اگر نیت درستی پایه‏ی آن باشد، مثل صدقه است و پاداش معادل آن را برای‌شان خواهد داشت، تا مردم برای هزینه‏گذاری و تأمین معاش خانواده‏هایشان تشویق شوند و در حق بچه‏هایشان بخل نورزند و بدون اسراف و خساست امید حساب و پاداش داشته باشند.

[۳٧٧] صحیح است: مسلم (۲٧۲۶) بخش الذکر و الدعاء و التوبة والاستغفار، باب التسبیح أول النهار و عند النوم، آورده است. [۳٧۸] صحیح است: بخاری (۵۶) بخش الإیمان، باب ما جاء إن الاعمال بالنیة و الحسبة، و مسلم (۱۶۲۸) بخش الوصیة، باب الوصیة بالثلث روایت کرده‏اند.