کردارهای قلب - ترجمه اعمال القلوب

انواع و اقسام شکیبایی

شکیبایی دو نوع است: بدنی و روحی. و هرکدام دو قسم است: اختیاری و اضطراری. بدین سان چهار بخش پدید آمد: بدنی اختیاری، بدنی اضطراری، روحی اختیاری و روحی اضطراری.

برای نمونه دست و پنجه نرم کردن با کارهای سخت، بدنی اختیاری است. شکیبایی در برابر درد و آزار ناشی از ضرب و شتم بدنی اضطراری است، چون انسان ضربه می‏خورد، زده می‏شود و جز شکیبایی چاره‏یی ندارد. از نوع روحی اختیاری مانند کنترل نفس از انجام آن چه شرعاً پسندیده نیست. حرام نیست، اما از دیدگاه شرع ناپسند است، مانند کارهای مکروه. روحی اضطراری مانند شکیبایی در برابر از دست دادن دوست و جدا شدن از او، به گونه‏یی که اگر انسان این شکیبایی را بر خود هموار نکند به وادی بی‏تابی ناروا، نوحه و بلند گریستن، زدن گونه‏ها و صورت، پاره کردن گریبان، بریدن موها و گیسوان ... می‏افتد.

چهارپایان در دو نوع اضطراری با انسان مشترکند، اما شکیبایی اختیاری وجه تمایز انسان با چهارپایان است.

یکی از دانایان آگاه از گنجینه‏ی حکمت گفت: «هرگز کسی بر من ظفر نیافته آن گونه که جوانی از اهالی شهر مرو بر من پیروز شد. او روزی به من گفت شکیبایی چیست؟ گفتم: آن است که اگر چیزی برای خوردن پیدا کردیم، می‌خوریم، اگر نه، صبر می‏کنیم. گفت این را سگانِ مرو نیز انجام می‏دهند! پرسیدم پس شکیبایی به نظر شما چه تعریفی دارد؟ گفت: اگر چیزی برای خوردن نیابیم شکیبایی پیشه کنیم و اگر پیدا کنیم از خودگذشتگی می‏کنیم و آن را به نیازمندتر از خود می‏دهیم. [۱۸۲]

گاهی می‏بینیم برخی کفار در برابر مصیبت‌ها شکیبا هستند، تحمل می‏کنند و شکست نمی‏خورند، اما برای این کارهاشان از پروردگار امید پاداشی و یا جزایی برای روز قیامت ندارند.

شکیبایی با تکلیف در پیوند است. چون خداوند بندگان را به واجباتی آزموده که باید انجام دهند و محرماتی که باید از آن بپرهیزند و سرنوشت‌هایی که باید بر آن صبر کنند، به ناشکیبایی و بی‏تابی، ناخشنودی و گله‏مندی از آفریدگار نیفتند.

[۱۸۲] قرطبی در تفسیرش (۱۸/۲۸) این داستان را نقل کرده است.