کردارهای قلب - ترجمه اعمال القلوب

۱- محاسبه‌ی نفس قبل از انجام کار

چنین است که انسان قصد، فکر، خواست و تصمیم‌هایی را که در نفسش هست، مورد مداقه و تفتیش قرار دهد، نفس اراده، تصمیم و همت دارد. از جمله صادقترین صفت‌های انسان حارث و همام است، زیرا نفس همت می‏کند و نهال عمل می‏کارد. لذا محاسبه‏ را ازآن چه قصد کرده، اراده کرده، و آن چه به فکرش خطور کرده است، شروع می‏کند، به عبارت دیگر آغازگر محاسبه اندیشه‏ها و قصد و تصمیم‌هاست، باید بیندیشد آیا این کار که می‏خواهد انجام دهد درست است؟

اگر پاسخ مثبت بود آن را انجام دهد و اگر به مصلحتش نباشد آن را رها کند.

به همین علت حسن بصری می‏گوید: «رحمت برآن کس که هنگام قصد کاری تأمل می‌کند، محاسبه می‏کند، اگر برای خدا باشد، به پیش می‌رود و اگر نه، خودداری می‏کند و آن را انجام نمی‏دهد». [۳٧۶]

این نوع محاسبه در اخلاص اعمال بسیار حایز اهمیت است، بدون آن اخلاص در کار نادیده گرفته می‏شود و انسان به تباهی می‌گراید، چرا که چه بسا مشمول این فرموده‏ی الهی واقع شود:«رنج کشیده و فرسوده به آتش سوزان در افتند» با وجود اینکه کارهایش به ظاهر نیک است، اما چون برای خدا و به نیت او نبوده از آن سودی حاصل نمی‏کند.

این چنین انسان هرگاه نفسش برای کاری می‏جنبد باید درنگ کند و بنگرد آیا این کار از عهده‏ی او بر می‏آید یا خیر، اگر قادر به انجامش نباشد، آن را رها کند تا وقتش را در مواردی که در توانش نیست، هدر ندهد، و اگر از عهده‏ی آن برآید، بار دیگر رنگ کند و بنگرد آیا انجام آن بهتر از رها کردن آن است، یا برعکس، در حالت اول آن را انجام می‏دهد، و در حالت دوم یعنی اگر انجام ندادن آن بهتر باشد آن را رها می‏کند، واگر در انجامش مصلحتی باشد، باید برای خود یادآوری کند، آیا برای خشنودی خدا این کار را می‏کند و او انگیزه‏ی اصلی است یا اینکه به قصد دیگری و برای غیر خداست، مثل جاه و مقام مخلوقات و ستایش و آفرین آن‌ها و یا اموال‌شان.

محاسبه درجلوگیری نفس از افتادن در دام شرک بزرگ و کوچک بسیار مهم و مؤثر است، برای اینکه نفس به شرک عادت نکند و به دامگه ریا نیفتد، چهار نکته هست که انسان در محاسبه‏ی نفس قبل از انجام کار به آن نیاز دارد:

۱- آیا از عهده‏ی آن کار بر می‏آید؟ آیا انجام دادنش از ترک آن بهتر است؟ آیا برای خدا اقدام می‏کند؟ در این کار چه کسی با چه چیزی به او کمک می‏کند.

انسان طبعاً از خدا کمک می‏گیرد ﴿إِيَّاكَ نَعۡبُدُ وَإِيَّاكَ نَسۡتَعِينُ٥﴾[الفاتحة: ۵] «تنها تو را می‏پرستیم و تنها از تو یاری می‏جوییم».

[۳٧۶] بیهقی در شعب الإیمان (۵/۴۵۸) به شماره‏ی (٧۲٧٩) این سخن را نقل کرده است.