کردارهای قلب - ترجمه اعمال القلوب

شکرگزاری با دل

آشنایی و شناخت قلبی نشان شکر است، بدین گونه که انسان بداند خداست که تمام نعمت‌هایی که در آن غوطه می‌خورد، به او بخشیده است. مردم گاهی از سبب نعمت شکرگزاری می‏کنند و خدا را به فراموشی می‏سپارند. خدایی که دارایی به کسی بخشیده تا او نیز به انسان‌های دیگر بدهد. پس شخص ثروتمند تنها وسیله‏یی است برای رساندن نعمت‌ها. مردم در این گونه موارد از معبر و راه گذر تشکر می‏کند و سرچشمه را شکر نمی‏گویند.

با توجه به این نکته در تربیت بچه‏ها خیلی مهم است که برای‌شان فهمانده شود این نعمت‌های فراوان از کجاست، و بدانند که خداوند سرچشمه‏ی روزی است. تا آن‌ها شاکر تربیت شوند و حس شکرگزاری در دل‌شان ریشه بدواند. خدا فرمود:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ٱذۡكُرُواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ عَلَيۡكُمۡۚ هَلۡ مِنۡ خَٰلِقٍ غَيۡرُ ٱللَّهِ يَرۡزُقُكُم مِّنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلۡأَرۡضِۚ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَۖ فَأَنَّىٰ تُؤۡفَكُونَ٣﴾[فاطر: ۳] «ای مردم نعمتی را که خدا بر شما ارزانی داشته است به یاد آورید، مگر جز خدا آفریننده‏ی دیگری وجود دارد که از آسمان و زمین شما را روزی بدهد؟ هیچ معبودی جز او نیست. پس چرا سرگشته‏اید؟»، «چرا به باطل ایمان دارند و به نعمت خدا کفر می‏ورزند؟». چنانکه از این آیه بر می‏آید نخستین نعمت، نعمت آفرینش وایجاد است. شناخت نعمت‌ها و آشنایی با آن مرحله‏ی مقدماتی شکر است. آیات زیادی برای شمارش و گردآوری نعمت‌ها آمده است، تا فراوانی آن را برای انسان آشکار سازد و بداند که شمار نعمت‌ها در حصر نگنجد و بدین گونه تسلیم بخشنده‏ی نعمت‌ها شود. خداوند خود یادآوری کرده که نعمت‌های الهی قابل حصر و شمار نیست: ﴿وَإِن تَعُدُّواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ لَا تُحۡصُوهَآ﴾[إبراهيم: ۳۴] «و اگر بخواهید نعمت‌های خدا را بشمارید هرگز قادر نخواهید بود».

اما مواردی فرعی و اصلی یاد شده که بایستی فرعیها را به اصل آن باز گردانیم، مانند سلامتی که نعمتی اصلی است و نعمت‌های فرعی دیگری که ازآن پدید می‏آیند، از قبیل: حرکت، راه رفتن، کار، ورزش، خواب، خوردن، نوشیدن، مسافرت و ... همین طور ثروت، وقت و دانش همه نعمت‌هایی پایه‏اند و هرکدام نعمت‌های بی‌شمار زیادی را در بردارد.

می‏توانید نعمت‌ها را در کنار مشابه و همانندهای آن قرار دهید. مثلاً او ما را پس از آفرینش و ایجاد به صفت مخلوق یاد کرده، سپس به نعمت آدمی و انسان بودن، و آن گاه بر ما منت گذاشته و ما را موصوف به مسلمین گردانده و نعمت‌های هدایت و ایمان را به ما ارزانی داشته است.

پس اگر در نعمت‌هایی که ما را فرا گرفته‏اند، تأمل کنیم می‏بینیم که نخستین آن نعمت آفرینش و پیدایش است و دومین آن نعمت آدمی و انسان بودن. زآن پس اینکه خدا ما را از روی نعمت خویش مسلمان قرارداده است. زیرا اگر فضل و نعمت الهی نبود، شما یهودی، نصرانی یا بودایی می‏شدید. نیز متذکر شوید که بر شما نعمت ارزانی داشته و شما را از شمار اهل سنت و به دور از پیروی از بدعت قرار داده است. خدا کرم نموده که شما مسلمان سنی هستید و نه مسلمان بدعتی.

شما که اهل طاعت و دینداری هستید به نعمت خدا بر خود بنگرید و شکر کنید که عصیانگر نیستید، یا اگر دانشی دارید، باید نعمت خدای را سپاس بگویید که مانند نادانان نیستید، او شما را آموزش داده و دانش و هدایت راستین را به شما عطا کرده که با آن از انحراف و گمراهی دور می‌مانید. اگر دعوتگر راه حق هستید.

به یاد بیاورید که درسایه‌ی نعمت الهی در شمار درماندگان و بی‏اراده ما نیستید. نیز شما از نعمت بلند همتی و تربیت درست برخوردارید که شخص را درجه به درجه بالا می‏برد و گام به گام به او دانش می‏آموزد، تا به کمال برسد. بالاتر از همه‏ی این موارد نعمت پیغامبری است برای آنان که خدا برگزید، راستگویان، شهدا و صالحین. بنابراین آفرینش درجه‏ها و مرتبه‏هایی دارد.

نمایاندن نعمت‌های الهی بر عامه‏ی مردم به ویژه در امر دعوت بسیار مهم است. دعوتگر نعمت‌های خداوند را برای مردمان یادآوری کند، روشن سازد. مثلاً خورشید نعمتی از سوی خدا است، بودنش در جایگاه آن، طلوع و غروبش در وقت خود نعمتی عظیم است، اگر اندکی دورتر بود بسیاری از کره‏ها منجمد می‏شد و اگر اندکی نزدیکتر بود می‏سوخت...! ماه نیز به نوبه‌ی خود نعمت گرانقدری است، اگر موقعیتش نزدیکتر به زمین می‏بود مد دریا افزایش می‏یافت، و دنیا را فرا می‏گرفت، و اگر اندکی دورتر می‏بود دنیا خشک می‏شد. یا اگر آتمسفر وجود نداشت زندگی در کره‏ی زمین چگونه میسر می‏شد؟

نکته‏ی دیگر اینکه خداوند آدمی را به این اختصاص داده که او را در میان سایر آفریدگانش با دست خویش خلق کرده است. مردم بایستی این را به یاد داشته باشند: ﴿مَا مَنَعَكَ أَن تَسۡجُدَ لِمَا خَلَقۡتُ بِيَدَيَّ﴾[ص: ٧۵] «چه چیز تو را از سجده کردن بر چیزی که من آن را با قدرت خود آفریده‏ام، مانع شد؟» بنابراین در میان جانداران تنها آدم (÷) است که خداوند او را با دست خویش آفرید ﴿أَلَمۡ تَرَوۡاْ أَنَّ ٱللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِ وَأَسۡبَغَ عَلَيۡكُمۡ نِعَمَهُۥ ظَٰهِرَةٗ وَبَاطِنَةٗ﴾[لقمان: ۲۰] «آیا ندیدید که خداوند آنچه را در آسمان‌ها و زمین است رام شما کرد و نعمت‌های آشکار و نهانش را بر شما ارزانی داشت؟»

﴿ٱللَّهُ ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ وَأَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ فَأَخۡرَجَ بِهِۦ مِنَ ٱلثَّمَرَٰتِ رِزۡقٗا لَّكُمۡۖ وَسَخَّرَ لَكُمُ ٱلۡفُلۡكَ لِتَجۡرِيَ فِي ٱلۡبَحۡرِ بِأَمۡرِهِۦۖ وَسَخَّرَ لَكُمُ ٱلۡأَنۡهَٰرَ٣٢ وَسَخَّرَ لَكُمُ ٱلشَّمۡسَ وَٱلۡقَمَرَ دَآئِبَيۡنِۖ وَسَخَّرَ لَكُمُ ٱلَّيۡلَ وَٱلنَّهَارَ٣٣ وَءَاتَىٰكُم مِّن كُلِّ مَا سَأَلۡتُمُوهُۚ وَإِن تَعُدُّواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ لَا تُحۡصُوهَآۗ إِنَّ ٱلۡإِنسَٰنَ لَظَلُومٞ كَفَّارٞ٣٤﴾[إبراهيم: ۳۲-۳۴] «و از آسمان آب فرو فرستاد و با آن میوه‏ها را برای روزیتان برویاند، و کشتی‌ها را به اختیارتان آورد تا به فرمان او بر دریا حرکت کند ورودها را برایتان مسخر گرداند و خورشید و ماه را که مدام تابان و در گردشند به تسخیر شما درآورد و شب و روز را مسخرتان کرد و هر آنچه خواستید به شمار ارزانی داشت و اگر بخواهید نعمت‌های خدا را بشمارید هرگز قادر نخواهید بود، انسان بسیار ستمکار و ناسپاس است».

در سوره‏ی نحل (که سوره‏ی نعمت‌ها نیز نامیده می‌شود) یادآوری کرده است: ﴿وَهُوَ ٱلَّذِي سَخَّرَ ٱلۡبَحۡرَ لِتَأۡكُلُواْ مِنۡهُ لَحۡمٗا طَرِيّٗا وَتَسۡتَخۡرِجُواْ مِنۡهُ حِلۡيَةٗ تَلۡبَسُونَهَاۖ وَتَرَى ٱلۡفُلۡكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبۡتَغُواْ مِن فَضۡلِهِۦ وَلَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ١٤ وَأَلۡقَىٰ فِي ٱلۡأَرۡضِ رَوَٰسِيَ أَن تَمِيدَ بِكُمۡ وَأَنۡهَٰرٗا وَسُبُلٗا لَّعَلَّكُمۡ تَهۡتَدُونَ١٥ وَعَلَٰمَٰتٖۚ وَبِٱلنَّجۡمِ هُمۡ يَهۡتَدُونَ١٦ أَفَمَن يَخۡلُقُ كَمَن لَّا يَخۡلُقُۚ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ١٧ وَإِن تَعُدُّواْ نِعۡمَةَ ٱللَّهِ لَا تُحۡصُوهَآۗ إِنَّ ٱللَّهَ لَغَفُورٞ رَّحِيمٞ١٨﴾[النحل: ۱۴-۱۸] «اوست که دریا را به اختیارتان در آورد تا از آن گوشت تازه خوراکتان شود و زینتی را برای آرایش خود استخراج کنید و کشتی‌ها را شکافنده دریا می‏بینید تا از فضل خدا روزی بیابید و شکرش را به جا آورید. کوه‌های استواری در زمین بیفکند تا از لرزش آن بکاهد و به شما آرامش ببخشد و نهرها و راه‌هایی به وجود آورد تا هدایت شوید. و نیز ستارگان را علامتی برای راهیابی قرار داد. آیا آنکه می‏آفریند مانند کسی است که نمی‏آفریند و چرا پند نمی‏گیرید؟ اگرخواستار شمارش نعمت‌های خدا باشید هرگز از عهده شما ساخته نیست، خداوند آمرزنده مهربان است».

﴿وَٱللَّهُ جَعَلَ لَكُم مِّمَّا خَلَقَ ظِلَٰلٗا وَجَعَلَ لَكُم مِّنَ ٱلۡجِبَالِ أَكۡنَٰنٗا وَجَعَلَ لَكُمۡ سَرَٰبِيلَ تَقِيكُمُ ٱلۡحَرَّ وَسَرَٰبِيلَ تَقِيكُم بَأۡسَكُمۡۚ كَذَٰلِكَ يُتِمُّ نِعۡمَتَهُۥ عَلَيۡكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تُسۡلِمُونَ٨١﴾[النحل: ۸۱] «خداوند در آفریده‏هایش سایه‏هایی پدید آورد و در کوه‌ها پناهگاهی. جامه‏هایی برایتان قرار داد که شما را از گرما حفظ کند و نیز جامه‏هایی که در موقع جنگ حافظ شماست، بدین ترتیب نعمت‌هایش را برای شما کامل می‏کند تا تسلیم اوامرش شوید»

از جمله‏ی منت‌هایی که خداوند بر گردن ما دارد و منت خاص الهی است ایمان است: ﴿يَمُنُّونَ عَلَيۡكَ أَنۡ أَسۡلَمُواْۖ قُل لَّا تَمُنُّواْ عَلَيَّ إِسۡلَٰمَكُمۖ بَلِ ٱللَّهُ يَمُنُّ عَلَيۡكُمۡ أَنۡ هَدَىٰكُمۡ لِلۡإِيمَٰنِ إِن كُنتُمۡ صَٰدِقِينَ١٧﴾[الحجرات: ۱٧] «بر تو منت می‏گذارند که اسلام آورده‏اند، بگو «به خاطر اسلام آوردنتان بر من منت نگذراید، اگر درست دریابید خدا بدان سبب که به ایمان راهنمونتان شده است بر شما منت می‌نهد». ﴿ٱلۡيَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ لَكُمۡ دِينَكُمۡ وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلۡإِسۡلَٰمَ دِينٗا﴾[المائدة: ۳] «امروز دین شما را کامل و نعمت خود را بر شما تمام کردم و اسلام را دین شما برگزیدم».

از نعمت هدایت، آرامش، امنیت، گشایش، بخشش، رحمت، برکت، آسان‏سازی و افزایش روزی ناشی می‏شود.

سخن گفتن درباره‏ی نعمت‌های الهی از جمله ابزارها و وسایل دعوت راه حق است که با دعوت شوندگان انجام می‏پذیرد تا شکرگزاری در میان آن‌ها حاصل شود. شگفت اینکه در این زمان بیشتر از هر دوره‏ی دیگر پیشرفت و اکتشافات بسیاری در تولیدات کشاورزی، دامی، ارتباطات، زیوآلات، پوشش، پزشکی، درمان و پیوندهای گوناگون و زمینه‏های زیاد دیگری به دست آمده است: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَذُو فَضۡلٍ عَلَى ٱلنَّاسِ وَلَٰكِنَّ أَكۡثَرَ ٱلنَّاسِ لَا يَشۡكُرُونَ﴾[البقرة: ۲۴۳] «خداوند نسبت به بندگانش احسان می‏کند ولی بیشتر مردم شاکر نیستند».

برخی از مردم در تفسیر نعمت‌ها یا نسبت دادن آن به منابع باطل گرایش‌های شگفت‏انگیزی پیدا کرده‏اند که دور از واقع می‏نماید، چنانکه قارون وقتی نعمت‌های زیاد خدا درحق او برایش یادآوری شد، چنین کرد: ﴿إِنَّمَآ أُوتِيتُهُۥ عَلَىٰ عِلۡمٍ عِندِيٓ﴾[القصص: ٧۸] «این اموال را به مدد علمی که داشتم به دست آوردم» آن‌ها، اهل گمراهی و غرور هنگامی که نعمت‌های خدا برای‌شان یاد می‏شود، غرور و خودپسندی سبب می‏شود آن را به کس دیگر نسبت بدهند، مثلاً به زیرکی، توانمندی و ابزارهای خود یا دیگران نسبت می‏دهند...! این البته کاری است که شقاوتمندان می‏کنند، خداوند می‏فرماید: ﴿وَمَا بِكُم مِّن نِّعۡمَةٖ فَمِنَ ٱللَّهِ﴾[النحل: ۵۳] («هر نعمتی دارید از جانب خداست»، ﴿فَلۡيَنظُرِ ٱلۡإِنسَٰنُ مِمَّ خُلِقَ٥﴾[الطارق: ۵] «انسان باید بنگرد که از چه چیز آفریده شده است»، ﴿فَلۡيَنظُرِ ٱلۡإِنسَٰنُ إِلَىٰ طَعَامِهِۦٓ٢٤﴾[عبس: ۲۴] «انسان به غذای خویش بنگرد»، ﴿ءَأَنتُمۡ أَنزَلۡتُمُوهُ مِنَ ٱلۡمُزۡنِ أَمۡ نَحۡنُ ٱلۡمُنزِلُونَ٦٩﴾[الواقعة: ۶٩] «آیا شما آن را از ابر فرو فرستادید یا ما؟»، ﴿وَمَآ أَنتُمۡ لَهُۥ بِخَٰزِنِينَ﴾[الحجر: ۲۲] «درصورتی که شما توانایی نگهداری آن را ندارید»، ﴿أَفَرَءَيۡتُمُ ٱلۡمَآءَ ٱلَّذِي تَشۡرَبُونَ٦٨ ءَأَنتُمۡ أَنزَلۡتُمُوهُ مِنَ ٱلۡمُزۡنِ أَمۡ نَحۡنُ ٱلۡمُنزِلُونَ٦٩ لَوۡ نَشَآءُ جَعَلۡنَٰهُ أُجَاجٗا فَلَوۡلَا تَشۡكُرُونَ٧٠﴾[الواقعة: ۶۸-٧۰] «آیا آبی را که می‌نوشید دیده‏اید؟ آیا شما آن را از ابر فرو فرستادید یا ما؟ اگر بخواهیم آن را تلخ قرارمی‏دهیم پس چرا شکر نمی‏کنید؟».