احمد بن حنبل و حدیث
اصل او از مرو، ولی ولادت و نشأتش در بغداد بوده است. در سال ۱۶۴ ولادت یافت و به سال ۲۴۱ درگذشت. توجه او بیشتر به علم حدیث بود و در راه جمع حدیث، کوفه و بصره و مکه و مدینه و شام و یمن و الجزیره را دید. مدتی مصاحب امام شافعی بود و از وی کسب علم کرد. در اینکه او از بزرگان محدثین بود تردیدی نیست ولی همه علماء بزرگ او را به فقیه نشناخته‌اند و از آن جمله محمد بن جریر در مذهب او را در خلاف بین فقها نیاورد و می‌گفت او مرد حدیث است نه مرد فقه. فقه او به شدت، مبتنی بر حدیث است چنانکه اساس علم خود را بر کتاب و حدیث و سنت قرار داده‌است، هر فتوا را که از صحابه نقل شده بود قبول داشت و از میان چند فتوا از صحابه معتقد بود آن را باید پذیرفت که اقرب به کتاب و سنت باشد. و حتی حدیث مرسل [۷۳]یا ضعیف [۷۴]را هم بر قیاس ترجیح داده‌است و از قیاس جز در موردی که ضرورت و احتیاج به نهایت رسیده باشد استفاده نمی‌کرد. احمد بن حنبل کتابی در فقه تصنیف نکرد بلکه آنچه ازو در فقه روایت شده عبارتست از پاسخ‌هایی که به سؤالات مردم داده‌است و شاگردان او آنها را فراهم آورده‌اند و مرتب و مدون کردند.
از کسان دیگری که در این سه قرن دارای اثری در علم فقه بوده‌اند ابوسلیمان داود بن علی بن داود اصفهانی معروف به داود الظاهری (م. ۲۷۰) سفیان بن سعد الثوری (م. ۱۶۱) و ابوجعفر محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰) صاحب کتاب اختلاف الفقها و «جامع البیان في تفسیر القرآن» و «تاریخ الرسل والـملوك» را می‌توان نام برد.
بر روی هم باید دانست که سه قرن اول هجری از همه قرون و ادوار دیگر اسلامی بیشتر مستعد ظهور مذاهب مختلف فقهی و دوره اجتهاد و صدور آراء گوناگون نسبت به کیفیت استخراج احکام فقهی از کتاب و سنت یا رأی و قیاس بوده و به همین نسبت هم کتب بسیار در این سه قرن نوشته شده است و هر یک از صاحبان مذاهب و شاگردان و پیروان بزرگ آن تألیفات گرانبها پدیده آورده‌اند که بعضی از آنها هنور هم در دست است. بر اثر این توجه و عنایت شدید، فروع احکام اسلامی به تمامی، در همین سه قرن تدوین شد چنانکه دوره‌های بعد را می‌توان دوره ادامه فقهی سه قرن اول و حتی دوره انتخاب دسته‌ای از مذاهب و ترک مذاهب دیگر دانست [۷۵].
[۷۳] اگر سلسله روایت‌کنندگان به یک نفر غیر صحابی منتهی گردد خواه آن نفر تابعی یا غیر تابعی باشد حدیث را «مرسل» گویند و این عقیده علمای اصول و فقها و بعضی از محدثین است. و حدیث مرسل نزد اکثر محدثان حدیثی است که سلسله روایت آن فقط به تابعی منتهی شود. [۷۴] حدیث ضعیف، حدیثی است که صفات صحیح و صفات حسن در آن جمع نشوند. [۷۵] تاریخ ادبیات ایران، جلد اول، ۷۹-۸۰.