مراکز تعلیم
نخستین مرکز تعلیم مسلمانان، مساجد بود.
مسجد از آغاز دوره هجرت مرکز تجمع مسلمین و اخذ تصمیمات سیاسی و تعلیمات دینی بود و سنتی که از عهد پیامبرصو خلفای راشدین ایجاد شد بعد از آن دیرگاهی درمیان مسلمانان باقی بماند. در این دوره اسلامی هم، این سنت از قرن دوم و سوم به بعد معمول بود و در بسیاری از مساجد که در بلاد این کشور ایجاد شد بنابر اطلاعات و شواهدی که در دست داریم حوزه‌های تدریس دایر بود و از آن جمله است در سیستان و بخارا و هرات و فارس و غیره. در نیشابور که تا حملۀ مغول از امهات بلاد اسلامی بود از اینگونه مساجد بزرگ که مرکزیت تعلیم داشته باشد بسیار وجود داشت، مانند مسجد مطرزی و مسجد قدیم نیشابور و جامع منیعی نیشابور که آن را از ابوعلی حسان بن سعد از بزرگان نیشابور (م. ۴۶۳) ساخته بود، کتابخانه معتبری داشت که در سال ۵۴۸ در حمله غزان به غارت رفت و دانشمندان بزرگی در آنجا تدریس می‌کردند مانند اسعد بن مسعود العتبی نیشابوری متولد به سال ۴۰۴ که در آن مسجد مجلس املاء داشت و درین مجلس محدثین و ائمه وقت حاضر می‌شدند و مانند مسجد عقیل که کتابخانۀ بزرگی داشت.
در این مساجد و مراکز تدریس و تعلیم، فقها، و محدثان و مفسران و قراء بزرگ تدریس می‌کردند. مثلاً شیخ ابومحمد عبدالله الجوینی پدر امام الحرمین جوینی و الحلیمی وقتی به نیشابور رسید از جانب پادشاه غزنه مأمور تشکیل حلقه‌ای در نیشابور گردید و او در تمام مدت اقامت خود در نیشابور در حلقه خویش مشغول املاء حدیث بود.
از مدارس مشهور، مدارسی برای ابن فورک اصفهانی در نیشابور و رکن‌الدین اسفراینی ساخته شده و مدرسه بیهقیه که امام ابوالحسن محمد بن شعیب البیهقی فقیه شافعی (م. ۳۲۴) در کوی سیار نیشابور ایجاد کرده و اسعد بن مسعود عتبی نیشابوری فقیه مشهور در آنجا ساکن بوده است.
و در شهرهای مختلف، مدارس فقهی و حوزه‌های علوم دینی ساخته شده است چنانکه در بیهق مدرسه‌ای برای فرقۀ حنفیه به نام ابوالقاسم عبدالعزیز بن یوسف بیهقی جدّ ابوالحسن بیهقی دانشمند معروف قرن ششم و در نَوکوی نیشابور مدرسه‌ای برای شافعیه به نام ابوالحسن حنانی واعظ نیشابوری (م. ۴۱۶) ساخته شد [۷۶].
[۷۶] تاریخ ادبیات ایران، جلد اول، ۲۶۳ تا ۲۶۶.