ظن
اصل آن برای اعتقاد راجح و گمان قوی است، مانند فرموده‌ی خدای تعالی:
﴿إِن ظَنَّآ أَن يُقِيمَا حُدُودَ ٱللَّهِۗ﴾[البقرة: ۲۳۰].
«هرگاه زن و مرد گمان کردند حدود الهی را به پا خواهند داشت».
و گاهی به معنی یقین نیز به کار می‌رود مانند فرموده خداوند متعال:
﴿ٱلَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلَٰقُواْ رَبِّهِمۡ﴾[البقرة: ۴۶].
«آنان که یقین دارند پروردگارشان را ملاقات خواهند کرد».
ابن ابی حاتم و بعضی دیگر از مجاهد آورده‌اند که گفت: هر جا در قرآن واژه ظن هست به معنی یقین می‌باشد. ولی پذیرفتن این سخن با اینکه در بسیاری از آیات به معنی یقین نیست مشکل به نظر می‌رسد از جمله در آیه اولی که ذکر کردیم.
و زرکشی در البرهان گفته: فرق بین این دو معنی در قرآن به دو ضابطه است.
اول: هرکجا ظن پسندیده و ثواب بر آن بود یقین است، و هرجا که مذمت شده و وعده‌ی عقوبت بر آن باشد شک است.
دوم: هرجا که بعد از ظن (ان) بدون تشدید متصل باشد به معنی شک است، مانند:
﴿بَلۡ ظَنَنتُمۡ أَن لَّن يَنقَلِبَ ٱلرَّسُولُ﴾[الفتح: ۱۲].
«بلکه پنداشتید که پیامبر باز نخواهد گشت».
و هرجا کلمه ظن به (أن) با تشدید متصل باشد به معنی یقین است، مثل:
﴿إِنِّي ظَنَنتُ أَنِّي مُلَٰقٍ حِسَابِيَهۡ﴾[الحاقة: ۲۰].
«حقا که یقین داشتم که به حساب خودم می‌رسم».
﴿وَظَنَّ أَنَّهُ ٱلۡفِرَاقُ﴾[القیامة: ۲۸].
«و یقین دانست که هنگام فراق رسیده».
این آیه چنین هم خوانده شده: «وأیقن أنه الفراق»، جهتش آن است که (انّ) مشدده برای تأکید است، و لذا بر یقین داخل شده، ولی (ان) خفیفه برخلاف آن بر شک داخل گردیده، به همین خاطر است که اولی بر علم داخل شده مانند: ﴿فَٱعۡلَمۡ أَنَّهُۥ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا ٱللَّهُ﴾[محمد: ۱۹]. ﴿وَعَلِمَ أَنَّ فِيكُمۡ ضَعۡفٗا﴾[الأنفال: ۶۶]. و دومی بر حسبان = تصور آمده، مثل: ﴿وَحَسِبُوٓاْ أَلَّا تَكُونَ فِتۡنَةٞ﴾[المائدة: ۷۱].
این مطلب را راغب در تفسیرش آورده، ولی بر این ضابطه ایراد گرفته است که: ﴿وَظَنُّوٓاْ أَن لَّا مَلۡجَأَ مِنَ ٱللَّهِ﴾[التوبة: ۱۱۸]. أن ـ بدون تشدید ـ بر ظن به معنی یقین آمده است. ولی در جواب او گفته‌اند: در اینجا أن به اسم متصل شده در صورتی که در مثال‌های سابق به فعل متصل شده است.
پس از بیان این امور در البرهان گفته: به این ضابطه تمسک جوی که از اسرار قرآن است.
و ابن الانباری گفته: ثعلب گوید: عرب ظن را در علم و شک و دروغ به کار می‌برد، هرگاه دلایل علم (یقین) اقامه شود و از نشانه‌های شک بزرگ‌تر باشد، در آنجا ظن به معنی یقین است، و اگر براهین یقین معادل براهین شک باشد، ظن به معنی شک است، و هرگاه براهین شک بیش از دلایل یقین باشد دروغ است، خداوند تعالی می‌فرماید: ﴿إِنۡ هُمۡ إِلَّا يَظُنُّونَ﴾[الجاثیة: ۲۴]. یعنی دروغ می‌گویند.