نوع چهل و ششم: در مجمل و مبین قرآن

مجمل آن است که: دلالتش روشن نباشد، و آن در قرآن واقع شده، برخلاف گفته داود ظاهری [۶]، و در اینکه آیا به همان حال اجمال باقی می‌ماند یا نه اقوالی هست، أصح آنها اینکه: آنچه باید بدان عمل کرد مجمل نمی‌ماند، بر خلاف غیر آن.

و اجمال سببهایی دارد؛ از جمله:

۱- اشتراک، مانند:

﴿وَٱلَّيۡلِ إِذَا عَسۡعَسَ ١٧﴾[التکویر: ۱۷].

که هم به معنی أقبل (= پیش آمد) است و هم به معنی أدبر (= روی گردانید).

﴿ثَلَٰثَةَ قُرُوٓءٖ﴾[البقرة: ۲۲۸].

که قروء هم برای حیض وضع شده و هم برای پاک شدن از آن،

﴿أَوۡ يَعۡفُوَاْ ٱلَّذِي بِيَدِهِۦ عُقۡدَةُ ٱلنِّكَاحِۚ﴾[البقرة: ۲۳۷].

که شوهر و ولی هر دو را شامل می‌گردد؛ زیرا که هر یک از آنان عقده نکاح را به دست دارد.

۲- حذف، مانند:

﴿وَتَرۡغَبُونَ أَن تَنكِحُوهُنَّ﴾[النساء: ۱۲۷].

که احتمال حذف «فی» و «عن» هر دو هست.

۳- اختلاف مرجع ضمیر، مانند:

﴿إِلَيۡهِ يَصۡعَدُ ٱلۡكَلِمُ ٱلطَّيِّبُ وَٱلۡعَمَلُ ٱلصَّٰلِحُ يَرۡفَعُهُۥۚ﴾[فاطر: ۱۰].

احتمال می‌رود که ضمیر فاعل در «یرفعه» برگردد به همان که ضمیر «إلیه» برگشته باشد و آن الله است؛ و احتمال دارد که ضمیر «یرفعه» به عمل برگردد و معنی چنین باشد که عمل صالح سخن خوب را بالا می‌برد.

و محتمل است که به ﴿ٱلۡكَلِمُ ٱلطَّيِّبُ﴾برگردد، یعنی اینکه کلِم طیب که توحید است عمل صالح را بالا می‌برد؛ زیرا که عمل جز با ایمان صحیح نمی‌باشد.

۴- احتمال عطف و استثنا، مانند:

﴿إِلَّا ٱللَّهُۗ وَٱلرَّٰسِخُونَ فِي ٱلۡعِلۡمِ يَقُولُونَ﴾[آل‌عمران: ۷].

۵- غرابت لفظ، مانند:

﴿فَلَا تَعۡضُلُوهُنَّ﴾[البقرة: ۲۳۲].

۶- عدم کثرت استعمال در وقت حاضر، مانند:

﴿يُلۡقُونَ ٱلسَّمۡعَ﴾[الشعراء: ۲۲۳].

یعنی: می‌شنوند،

﴿ثَانِيَ عِطۡفِهِۦ﴾[الحج: ۹].

با تکبر.

﴿فَأَصۡبَحَ يُقَلِّبُ كَفَّيۡهِ﴾[الکهف: ۴۲].

با پشیمانی.

۷- تقدیم و تأخیر، مانند:

﴿وَلَوۡلَا كَلِمَةٞ سَبَقَتۡ مِن رَّبِّكَ لَكَانَ لِزَامٗا وَأَجَلٞ مُّسَمّٗى ١٢٩﴾[طه: ۱۲۹].

«وَلَوْلَا كَلِمَةٌ وَأَجَلٌ مُسَمًّى لَكَانَ لِزَامًا».

﴿يَسۡ‍َٔلُونَكَ كَأَنَّكَ حَفِيٌّ عَنۡهَا﴾[الأعراف: ۱۸۷].

«يَسْأَلُونَكَ عَنْهَا كَأَنَّكَ حَفِيٌّ».

۸- قلب کردن منقول، مانند:

﴿وَطُورِ سِينِينَ ٢﴾[التین: ۲].

سیناء.

﴿عَلَىٰٓ إِلۡ يَاسِينَ﴾[الصافات: ۱۳۰].

الیاس.

۹- تکراری که در ظاهر اتصال کلام را قطع می‌نماید، مانند:

﴿لِلَّذِينَ ٱسۡتُضۡعِفُواْ لِمَنۡ ءَامَنَ مِنۡهُمۡ﴾[الأعراف: ۷۵].

[۶] داود بن علی ظاهری، یكی از مجتهدین بزرگ اسلام و متوفای سال: ۲۷۰ هجری. نگا: تذكرة الحفاظ ۲/ ۱۳۶ و میزان الاعتدال ۱/ ۳۲۱. [مصحح]