جناس
جناس تشابه دو لفظ در کلام است، در کنزالبراعه آمده: و فایده‌اش آن است که شنونده به خوب گوش کردن آن تمایل پیدا می‌کند؛ زیرا که تناسب الفاظ ایجاد میل و توجه می‌نماید، و چون اگر لفظ مشترک بر یک معنی حمل شود و سپس در حالی که مراد غیر آن باشد بیاید، دل به آن مشتاق می‌گردد.
و انواع جناس بسیار است از جمله:
۱- جناس تام، و آن چنین است که دو لفظ در انواع حروف و تعداد و هیأت آنها با هم متفق و یکسان باشند، مانند فرموده خدای تعالی:
﴿وَيَوۡمَ تَقُومُ ٱلسَّاعَةُ يُقۡسِمُ ٱلۡمُجۡرِمُونَ مَا لَبِثُواْ غَيۡرَ سَاعَةٖ﴾[الروم: ۵۵].
و گویند: غیر از این مورد در قرآن نیامده، و شیخ الاسلام ابن حجر جای دیگری را استنباط کرده:
﴿يَكَادُ سَنَا بَرۡقِهِۦ يَذۡهَبُ بِٱلۡأَبۡصَٰرِ﴾[النور: ۴۳].
﴿يُقَلِّبُ ٱللَّهُ ٱلَّيۡلَ وَٱلنَّهَارَۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَعِبۡرَةٗ لِّأُوْلِي ٱلۡأَبۡصَٰرِ ٤٤﴾[النور: ۴۴].
و بعضی انکار کرده‌اند که آیه اول از نوع جناس باشد، وی گفته: «الساعة» در هر دو جا به یک معنی است و حال آنکه تجنیس آن است که لفظ یکی و معنی متفاوت باشد، نه اینکه یکی حقیقت و دیگری مجاز باشد، بلکه هر دو حقیقت هستند، و زمان قیامت هر چند که طولانی باشد نزد خداوند در حکم یک ساعت است، پس عنوان ساعت بر قیامت مجاز می‌باشد، و بر آخرت حقیقت است، و با این بیان آیه مزبور از جناس خارج است، چنانکه گفته باشی: «الاغی سوار شدم و الاغی را دیدم» در حالی که منظورت شخص کودن باشد.
۲- جناس مصحف، که جناس خط نیز به آن می‌گویند، آن است که حروف در نقطه‌ها فرق کنند، مانند:
﴿وَٱلَّذِي هُوَ يُطۡعِمُنِي وَيَسۡقِينِ ٧٩ وَإِذَا مَرِضۡتُ فَهُوَ يَشۡفِينِ ٨٠﴾[الشعراء: ۷۹-۸۰].
۳- جناس محَّرف که در حرکات با هم اختلاف دارند، مانند فرموده خداوند:
﴿وَلَقَدۡ أَرۡسَلۡنَا فِيهِم مُّنذِرِينَ ٧٢ فَٱنظُرۡ كَيۡفَ كَانَ عَٰقِبَةُ ٱلۡمُنذَرِينَ ٧٣﴾[الصافات: ۷۲-۷۳].
و تصحیف و تحریف در این آیه جمع شده است:
﴿وَهُمۡ يَحۡسَبُونَ أَنَّهُمۡ يُحۡسِنُونَ صُنۡعًا﴾[الکهف: ۱۰۴].
۴- جناس ناقص آن است که در تعداد حروف اختلاف حاصل شود، خواه حرف زیاد شده اول کلمه واقع گردد یا وسط و یا آخر، مانند فرموده خداوند:
﴿ وَٱلۡتَفَّتِ ٱلسَّاقُ بِٱلسَّاقِ ٢٩ إِلَىٰ رَبِّكَ يَوۡمَئِذٍ ٱلۡمَسَاقُ ٣٠﴾[القیامة: ۲۹-۲۰].
﴿ثُمَّ كُلِي مِن كُلِّ ٱلثَّمَرَٰتِ﴾[النحل: ۶۹].
۵- جناس مذیّل، آن است که یکی از دولفظ بیش از یک حرف در آخر یا اولش زیاد شود، و بعضی گونه دوم را متوّج نامیده‌اند، مانند فرموده خداوند:
﴿وَٱنظُرۡ إِلَىٰٓ إِلَٰهِكَ﴾[طه: ۹۷].
﴿وَلَٰكِنَّا كُنَّا مُرۡسِلِينَ﴾[القصص: ۴۵].
﴿مَنۡ ءَامَنَ بِهِۦ﴾[الأعراف: ۸۶].
﴿نَارٌ حَامِيَةُۢ ١١﴾[العادیات: ۱۱].
﴿مُّذَبۡذَبِينَ بَيۡنَ ذَٰلِكَ﴾[النساء: ۱۴۳].
۶- جناس مضارع، آن است که با یک حرف متقارب در مخرج با هم تفاوت کنند، چه در اول باشد وچه در وسط و چه در آخر، مانند فرموده خدای تعالی:
﴿وَهُمۡ يَنۡهَوۡنَ عَنۡهُ وَيَنَۡٔوۡنَ عَنۡهُ﴾[الأنعام: ۲۶].
۷- جناس لاحق، اینکه با یک حرف غیر مقارب اختلاف داشته باشند، به همان نحو که در قسم سابق گفته شد، مانند فرموده خداوند:
﴿وَيۡلٞ لِّكُلِّ هُمَزَةٖ لُّمَزَةٍ ١﴾[الهمزة: ۱].
﴿وَإِنَّهُۥ عَلَىٰ ذَٰلِكَ لَشَهِيدٞ ٧ وَإِنَّهُۥ لِحُبِّ ٱلۡخَيۡرِ لَشَدِيدٌ ٨﴾[العادیات: ۷-۸].
﴿ذَٰلِكُم بِمَا كُنتُمۡ تَفۡرَحُونَ فِي ٱلۡأَرۡضِ بِغَيۡرِ ٱلۡحَقِّ وَبِمَا كُنتُمۡ تَمۡرَحُونَ ٧٥﴾[غافر: ۷۵].
﴿وَإِذَا جَآءَهُمۡ أَمۡرٞ مِّنَ ٱلۡأَمۡنِ﴾[النساء: ۸۴].
۸- جناس مرفّق، که از یک کلمه و بخشی ازکلمه دیگر ترکیب شده باشد، مانند:
﴿جُرُفٍ هَارٖ فَٱنۡهَارَ﴾[التوبة: ۱۰۹].
۹- جناس لفظی، چنین است که با حرفی که مناسب با دیگری باشد از نظر لفظ با هم اختلاف داشته باشند، مانند ضاد و ظاء، چنانکه در فرموده خداوند آمده:
﴿وُجُوهٞ يَوۡمَئِذٖ نَّاضِرَةٌ ٢٢ إِلَىٰ رَبِّهَا نَاظِرَةٞ ٢٣﴾[القیامة: ۲۲-۲۳].
۱۰- جناس قلب، که از لحاظ ترتیب حروف با هم مختلف باشند، مانند:
﴿فَرَّقۡتَ بَيۡنَ بَنِيٓ إِسۡرَٰٓءِيلَ﴾[طه: ۹۴].
۱۱- جناس اشتقاق، که در اصل اشتقاق (مصدر) با هم مجتمع باشند، این نوع را مقتضب نیز می‌نامند، مانند:
﴿فَرَوۡحٞ وَرَيۡحَانٞ﴾[الواقعة: ۸۹].
﴿فَأَقِمۡ وَجۡهَكَ لِلدِّينِ ٱلۡقَيِّمِ﴾[الروم: ۴۳].
﴿وَجَّهۡتُ وَجۡهِيَ﴾[الأنعام: ۷۹].
۱۲- جناس اطلاق، که تنها در شباهت با هم یکی باشند، مانند فرموده خداوند:
﴿وَجَنَى ٱلۡجَنَّتَيۡنِ﴾[الرحمن: ۵۴].
﴿قَالَ إِنِّي لِعَمَلِكُم مِّنَ ٱلۡقَالِينَ ١٦٨﴾[الشعراء: ۱۶۸].
﴿لِيُرِيَهُۥ كَيۡفَ يُوَٰرِي﴾[المائدة: ۳۱].
﴿وَإِن يُرِدۡكَ بِخَيۡرٖ فَلَا رَآدَّ﴾[یونس: ۱۰۷].
﴿ٱثَّاقَلۡتُمۡ إِلَى ٱلۡأَرۡضِۚ أَرَضِيتُم﴾[التوبة: ۳۸].
﴿وَإِذَآ أَنۡعَمۡنَا عَلَى ٱلۡإِنسَٰنِ أَعۡرَضَ﴾[الإسراء: ۸۳].
تا آنجا که فرموده:
﴿فَذُو دُعَآءٍ عَرِيضٖ﴾[فصلت: ۵۱].