تمنّی
و یکی از اقسام انشاء تمنی است، و آن طلب حصول شیء از طریق محبت می‌باشد، و امکان داشتن متمنی شرط نیست برخلاف مترجی، ولی در اینجا نزاع کرده‌اند که چگونه تمنی و آرزوی محال طلب نامیده می‌شود؟ در عروس الافراح گفته: «بهترین جواب آن است که امام و پیروانش گفته‌اند که: در تمنی و ترجی و نداء و قسم طلب نیست، بلکه تنبیه است، و اینکه انشاء نامیده شده‌اند جای تعجب نیست».
و عده‌ای مبالغه کرده‌اند تا آنجا که تمنی را از اقسام خبر قرار داده‌اند و اینکه معنی آن نفی است، و زمخشری از کسانی است که به طور جزم خلاف آن را گفته‌اند سپس در مورد دخول تکذیب در جواب آن در فرموده خدای تعالی:
﴿يَٰلَيۡتَنَا نُرَدُّ وَلَا نُكَذِّبَ﴾[الأنعام: ۲۷].
تا:
﴿وَإِنَّهُمۡ لَكَٰذِبُونَ﴾[الأنعام: ۲۸].
اشکال کرده، و پاسخ داده که چون معنای وعده را متضمن است لذا تکذیب به آن تعلق گرفته.
و دیگری گفته: دروغ در تمنی صحیح نیست، بلکه دروغ در متمنی می‌شود که وقوع آن نزد صاحبش ترجیح دارد، بنابراین آن به اعتقادی که گمان است وارد شده، ولی خود آن خبر صحیح است.
گفته: و در فرموده خداوند:
﴿وَإِنَّهُمۡ لَكَٰذِبُونَ﴾[الأنعام: ۲۸].
معنی آن نیست که آنچه آنها تمنی کردند واقع نیست؛ زیرا که این جمله در معرض مذمت آنها وارد شده، و در متمنی مذمت نیست، بله خبر دروغ نگفتن و ایمان داشتن آنها تکذیب گردیده است.
و حرف تمنی که برای آنها به طور خصوص وضع شده «لیت» است، مانند:
﴿يَٰلَيۡتَنَا نُرَدُّ﴾[الأنعام: ۲۷].
﴿يَٰلَيۡتَ قَوۡمِي يَعۡلَمُونَ﴾[یس: ۲۶].
﴿يَٰلَيۡتَنِي كُنتُ مَعَهُمۡ فَأَفُوزَ﴾[النساء: ۷۳].
و گاهی که در صورت علم به مفقود بودن آن باشد با «هل» تمنی انجام می‌شود، مانند:
﴿فَهَل لَّنَا مِن شُفَعَآءَ فَيَشۡفَعُواْ لَنَآ﴾[الأعراف: ۵۳].
و با «لو» نیز می‌آید، مانند:
﴿فَلَوۡ أَنَّ لَنَا كَرَّةٗ فَنَكُونَ﴾[الشعراء: ۱۰۲].
﴿لَّعَلِّيٓ أَبۡلُغُ ٱلۡأَسۡبَٰبَ ٣٦ أَسۡبَٰبَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ فَأَطَّلِعَ﴾[غافر: ۳۶-۳۷].