الإتقان فی علوم القرآن - فارسی- جلد دوم

استخدام

استخدام و توریه شریفترین انواع بدیع می‌باشند، و این دو در یک رتبه هستند؛ بلکه بعضی استخدام را برتر از توریه شمرده‌اند، و در تعریف آن دو عبارت ذکرکرده‌اند:

یکی: اینکه لفظی که دارای دو معنی به بالا باشد بیاورند در حالی که یکی از معانی آن مراد باشد، سپس ضمیر آنرا بیاورند در صورتی که مقصود معنی دیگر باشد، و این شیوه‌ی سکاکی و پیروان او است.

دوم: اینکه لفظ مشترکی بیاورند، سپس دو لفظی که از یکی یک معنی آن و از دیگری معنی دیگر فهمیده شود ذکر گردد، واین روش بدرالدین ابن مالک در کتاب المصباح است، ابن أبی الاصبع نیز همین را پذیرفته و برای آن فرموده خدای تعالی:

﴿لِكُلِّ أَجَلٖ كِتَابٞ﴾[الرعد: ۳۸].

را مثال آورده است؛ زیرا که لفظ «کتاب» وقت محتوم و کتاب نوشته شده را معنی می‌دهد، و لفظ «اجل» معنی اول را خدمت می‌کند، و لفظ «یمحو» معنی دوم را خدمت می‌کند.

و دیگری این آیه را مثال آورده:

﴿لَا تَقۡرَبُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَأَنتُمۡ سُكَٰرَىٰ﴾[النساء: ۴۳].

که فقط «صلاة» احتمال دارد خود نماز و أفعال آن باشد، و احتمال دارد که جای نماز و محل برگزاری آن، و اینکه فرموده:

﴿حَتَّىٰ تَعۡلَمُواْ مَا تَقُولُونَ﴾[النساء: ۴۳].

معنی اول را خدمت می‌کند و:

﴿إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ﴾[النساء: ۴۳].

معنی دوم را.

گفته شده: بنا بر مبنای سکاکی این نوع در قرآن نیامده است.

می‌گویم: من با فکر خودم آیاتی بر مبنای او استخراج نموده‌‌ام، از جمله: فرموده خدای تعالی:

﴿أَتَىٰٓ أَمۡرُ ٱللَّهِ﴾[النحل: ۱].

زیرا که منظور از أمرالله برپایی قیامت و عذاب و بعثت پیامبر صمی‌باشد، و در اینجا با لفظ آن معنی أخیر اراده شده است، چنانکه ابن مردویه از طریق ضحاک از ابن عباس آورده که درباره فرموده خدای تعالی:

﴿أَتَىٰٓ أَمۡرُ ٱللَّهِ﴾[النحل: ۱].

گفته: (یعنی) محمد صو ضمیر آن در:

﴿تَسۡتَعۡجِلُوهُ﴾[النحل: ۱].

اعاده شده در حالی که مراد برپایی قیامت و عذاب است.

و از جمله -که آشکارترین آنهاست ـ فرموده خدای تعالی:

﴿وَلَقَدۡ خَلَقۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ مِن سُلَٰلَةٖ مِّن طِينٖ ١٢﴾[المؤمنون: ۱۲].

زیرا که مراد آدم است، سپس ضمیر را به آن بازگرداند که منظور فرزندان او می‌باشد، فرمود:

﴿ثُمَّ جَعَلۡنَٰهُ نُطۡفَةٗ فِي قَرَارٖ مَّكِينٖ ١٣﴾[المؤمنون: ۱۳].

و از جمله فرموده خدای تعالی است:

﴿لَا تَسۡ‍َٔلُواْ عَنۡ أَشۡيَآءَ إِن تُبۡدَ لَكُمۡ تَسُؤۡكُمۡ﴾[المائدة: ۱۰۱].

سپس فرمود:

﴿قَدۡ سَأَلَهَا قَوۡمٞ مِّن قَبۡلِكُمۡ﴾[المائدة: ۱۰۲].

چیزهایی را پرسیدند، زیرا که گذشتگان از اشیائی که صحابه پرسیدند و از آنها نهی شدند نپرسیده بودند.